UYGARLIK TARİHİ II - Deneme Sınavı - 12

Dinsel sapkınlık ve Kilise tarafından doğru kabul edilen inanca başkaldırı Bizans uygarlığının en önemli özelliklerindendir. Zaman içinde Hristiyanlık içinde pek çok aykırı düşünceler oluşmuş ve taraftarları arasında çatışmalar meydana gel­miştir. Hristiyanlık, öğretilerinin mutlak doğruluğuna inanılan bir din olarak dü­şünce farklılıklarını sapkın (heretik) olarak gördü. Tarihçiler heretik ile ortodoks (doğru inanç)’u ayırırlar. Çatışmaların olduğu dönemde tarafların her biri kendi­sinin ortodoks, hasmının heretik olduğunu iddia ederdi. Kimin heretik ve kimin ortodoks olduğunu mücadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devleti’nin mü­dahalesi meseleye yeni bir önem ve siyasî bir boyut kazandırdı.

Donatus, İ.S. 4.yy başlarında yaşayan ve çile çekerken dinî inancından vazge­çenleri Hristiyan saymayan Kuzey Afrikalı (Casae/Numidia) bir keşişti. Tarihte Donatistler olarak bilinen bu grubun geliştirdiği ve Donatism olarak tanımlanan öğretiye göre, işkence altında dini reddedenlerin yeniden vaftiz olması gerekiyor­du. Bilmeden sapmış bir din adamı tarafından vaftiz edilerek Hristiyan olanların dine dönüşleri geçerli sayılmayacak, yeniden vaftiz olmaları gerekecekti.

Donatus’un görüşleri, kilisenin yapısına dair ciddi tartışmalar doğurdu. Böylece en hakiki Hristiyan Kuzey Afrika katolikleri ile Donatistler karşıya gel­diler ve yerel ölçekte çözemedikleri sorunda hakemlik etmesi için İ.S 313 yılında Constantinus’a başvurdular.  Constantinus, çok açık bir şekilde dinî konulardaki anlaşmazlıklara karış­mak istemiyordu. Bununla birlikte, piskoposlar, ona doğru inancı korumasının Tanrıya karşı yerine getirmek zorunda olduğu bir görev olduğunu söylediklerinde Constantinus bunu ciddiye almak zorunda kaldı. İmparator, anlaşmanın kendi payına düşen kısmını yerine getiremezse Tanrı (gerçekte Hristiyanların)’nın onu terk etmesinden korkuyordu. Böylece, Roma Devleti’ni kilisenin işlerine karıştırarak bir ilke imza atmış oldu. Constantinus, ilk olarak iki tarafa çatışmayı bırakmala­rını, hepsinin Hristiyan olduğunu ve yaptıklarının uygunsuz olduğunu söyledi. Sonuçta, Ortodoks (Katolik) tarafı destekledi. Donatistlerden kilisenin geri kala­nıyla yeniden birleşmelerini istedi. Ancak haklı olduklarını düşünen Donatistler bunu reddettiler. Bunun üzerine askerler, birliği sağlamak için güç kullandılar. Fakat bu tam bir başarı sağlamadı ve asi Donatist kilise, kuzey Afrika’nın 7. yüz­yılda Araplarca fethine kadar varlığını sürdürdü.

Erken Hristiyanlıkta Tanrının tek olduğu düşünülse de birçok Hristiyan Teslis kavramına da inanıyordu. Bu iki düşüncenin bir türlü uzlaşamaması bir çok te­olojik çatışmaya neden oldu. Teologlar bu soruna bir çözüm bulmak üzere Grek felsefesine başvurdular. Bizanslı Hristiyanlar, bireysel kurtuluşlarının doğru inan­ca bağlı olduğuna inanıyordu, bu yüzden doğru cevabı bulmak son derece önem­liydi. Sadece tek bir doğru cevap olabilirdi. Arius, İsa’nın Tanrıyla eşit kabul edilemeyeceğini düşünen İskenderiye (Alexandria)’li bir keşişti. Bu düşünce, Teslis kavramını politeizmle özdeşleştiren Hristiyanların desteğini kazandı: Teslis, Oğul’u Baba’dan daha az tanrısal görmü­yordu. Arius’un öğretileri Baba’nın dünyaya getiren Tanrıdan ziyade yaratan Tanrı olduğunu savunuyordu. Bu öğretiler Aristocu felsefeyle uyuşuyordu. Arius’un öğre­tileri, Doğu’da büyük kargaşaya neden oldu. Constantinus, sonunda tüm piskopos­ları konuyu görüşmek üzere toplantıya çağırmaya ikna edildi. Constantinus, konsili idari bir kurul olarak gördü. Roma Senatosunu algıladığı gibi algıladı. Hristiyanlık tarihinin ilk konsili İ.S. 325’de Nikaia (İznik)’da toplandı. Konsilin sonunda İsa’nın Baba ile aynı özden olduğuna karar verildi. Arius, bu öğretiyi reddetti. O ve taraftar­ları devlet ve kilise tarafından mahkûm edildi. Arianism olarak tanımlanan öğretisi sapkın ilan edildi. Bununla birlikte, Arianism uzun yıllar boyunca etkili olmaya de­vam etti. Süreçte yarı Ariusçu gruplar ortaya çıktı, durum daha da karıştı.

Thema sistemi, işgal altındaki Balkanlarda çok sonra kurulabildi. Bu sistem, kuvvetli ve yerli bir ordu yarattı. Devlet, güven vermeyen, yetersiz ve pahalı ya­bancı ücretli askerlere başvurmaktan kurtuldu. Anadolu ve Kafkas halklarıy­la Bizans köylüleri de bu sisteme katıldı. Bu birliklere Anadolu’ya göç ettirilen Slavlar da eklendi.

Bu birlikler iaşesini topraktan sağlayan köylülerden oluşuyordu. Çağrı halin­de, savaş donanımları ve atlı olarak orduya katılan askerlere küçük bir (ürün cin­sinden) ücret de ödeniyordu. Yeni sistem devlet giderlerini büyük ölçüde azalttı. Asker mülkleri özgür küçük arazi sahipliği kurumunu kuvvetlendirdi. Thema sistemi daha sonraki dönemlerde geliştirilmiş ve Bizans İmparatorluğu’nun aske­ri bakımdan belkemiğini oluşturmuştur Bu sistem yaşadığı sürece Bizans askeri bakımdan güçlü olmuştur.

Askerî ve idarî reformların sonuçları hemen alındı. Sasani-Bizans mücade­lesi Bizans lehine değişti. Heracleius savaşa komuta etti. 627’de Sasani ordusunu Musul yakınlarında imha etti. Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Mısır, Bizans idaresine geçti. İran tehlikesinin bertaraf edilmesine rağmen Bizans im­paratorunu yeni bir tehlike bekliyordu: Müslümanlar. Halife Ebu Bekir ve Ömer döneminde Suriye ve Filistin’in tamamı Müslümanların eline geçer (639). Bizans Mısır’ın büyük bir kısmını ebediyen kaybeder.

Heracleius dönemi, siyasal ve kültürel bakımdan Bizans tarihinin bir dönüm noktasıdır. Heracleius ile Geç Roma Dönemi sona ermiş ve asıl Bizans Devleti başlamıştır. Heracleius dönemine kadar devlet dili olarak kabul edilen Latince yerini Grekçe’ye (Eski Yunanca) bırakmış, böylece devlet batıdan koparak doğululaşmıştır. Kilisenin kullandığı dil, resmi devlet dili olmuştur Ayrıca Roma im­paratorlarına verilen imparator, caesar, augustus unvanları yerini Grekçe basileos unvanına bırakmıştır.

Heracleius 641’de ölünce, yerine oğlu III. Constantinus’geçti. Aynı yıl içinde ölen III. Constantinus’tan sonra taht, Heracleius’un ikinci karısı Martina’dan olan oğlu Heraclonas (Heracleon) tarafından işgal edildi. Bu imparator 641 yılı sonların­da tahttan indirilerek sürgüne gönderildi ve III. Constantinus’un küçük yaşta­ki oğlu II. Constans imparator ilan edildi. Senato, bu dönemde alışılmadık bir idari otorite kullandı. II. Constans döneminde (641-668), İslam ilerleyişi devam ediyordu. 642’de İskenderiye zapt edilerek Mısır egemenliğine kesin olarak son verildi. Suriye valisi Muaviye, Anadolu’ya saldırılar düzenledi. 649’da ilk Arap donanmasını inşa ettirdi. Bu durum Romalıların denizlerdeki üstünlüğüne mey­dan okumaydı. Muaviye, Kıbrıs (649), Rodos (654) ve Kos (654)’u fethetti. 655’te Constans’ı Finike’de yendi. Muaviye’nin Ali ile mücadelesi onu 659’da Constans ile barışa zorladı. Constans, geçici olarak dikkatini Balkanlar’a çevirebildi. 658’de Slavlara karşı savaştı ve onlardan tutsak ettiklerini Anadolu’ya yerleştir­di. Constans 663’de başkenti terk ederek Sicilya’da Syrakusa’ya yerleşti. Böylece hem Afrika’da ilerlemekte olan Müslümanları hem de İtalya’daki Lombardları kontrol altında tutacağını düşünüyordu. Çok düşman edindiğinden 668’de öldü­rüldü. Tahtı oğlu IV. Constantinos (668-685) devraldı. Bu arada Muaviye kont­rolü ele geçirmişti. İslam orduları, 663’ten sonra Anadolu’yu her yıl istila ettiler­se de Suriye’ye geri döndüler. 674’te deniz yoluyla gelen İslam ordusu karadan ve denizden Constantinopolis’i kuşattı. 680 yılına kadar devam eden kuşatmayı güçlü surlar, soğuk ve hastalığın neden olduğu ağır kayıplar ve Suriyeli mimar Kallinikos’un bulduğu suda bile yanan Grek Ateşi kurtardı. Müslümanlar kuşat­mayı kaldırarak geri çekildiler. Constantinos 685’de öldü. Yerine geçen Heracleius sülalesinin son temsilcisi olan II. Justinianus ( 685-695, 705-711)’un kötü yöneti­mi imparatorluğu güç durumlara soktu. II. Jusinianus’un sert ve zalimce tutumu komutanlardan Leontios yönetiminde bir ayaklanmanın çıkmasına neden oldu. İmparator tahttan indirildi ve burnu kesilerek Kırım’a sürüldü. Bu nedenle ona Rhinometos (burnu kesik) lakabı verilmişti. Bundan sonra Leontios (695-698), II. Tiberius (698-705), II. Justinianus Rhinometos (705-711), Philippikus (711- 713), II. Anastasius (713-715) ve III. Theodosius (715-717)’dan oluşan bir dizi za­yıf imparatorun tahta çıkması imparatorluğu yeniden Heracleius’tan önceki kötü duruma düşürdü. Bu durumdan kurtulmak için ordu, kilise ve halk kuvvetli bir komutan olan Leon’u imparator ilan etti (717).

Ecloga 726’da yürürlüğe girdi ve kanunlardaki mevcut karışıklıkları gidermek, daha açık ve basit hale getirmek için planlandı. Grekçe yazılan Ecloga’da medeni hukuka ceza yasasından daha çok yer verilmiştir. Ceza hükümleri oldukça serttir. Bu yasalarla askeri disiplin sağlanıyor, devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunu­yor, köylülere daha güvenli bir gelecek ve deniz ticaretinin gelişmesi sağlanıyordu.

VI. Leon (886-912), babası gibi tahtın babadan oğula geçmesine inanıyordu. İç yönetimde babasının hukuk eserini tamamladı. Justinianus’un hukukî içtihatları­nın Grekçe özetlerini yaptırdı. Bundan Basiliki (İmparatorluk Kanunları) adı veri­len yeni bir kanun külliyatı doğdu. Bu eser, çağdışı uygulamalara son verdi. Birçok yeni emirnameler yayınlandı. İmparatorluk otoritesinin bir danışma kurulu olan senato ve hükümdara boyun eğmek zorunda kalan patriklik makamına üstünlük sağlanmaya çalışıldı. Themalar yeni bir düzene konuldu. Araplar, Girit’ten kovul­du. Bulgar Çarı Simeon Trakya’yı istila etti. Barış güney Makedonya’nın teslimiyle sağlanabildi (897).

Pronoia: 1108’den sonra vergiden muaf toprakların devlete askeri yükümlülük karşılığında özel şahıslara bağışlanması.

Yaşam Koşulları ve Din

Arabistan, 4. ve 6. yüzyıllar arasında yoksulluk ve bedevîleşme çağı olarak tabir edilen bir tür karanlık çağa gömülmüştür. Müslümanlar, söz konusu dönemi Cahiliye olarak isimlendirirler. İslâmiyet’in doğuşundan önceki dönemde, Arap halkı, bedevî kabileleri şeklinde örgütlenmişti. Geçimlerini, sürülerinin yanı sıra kervan ticareti ve yağmacılıkla sağlıyorlardı. Kabilenin siyasî örgütlenmesinde liderliği, adına seyyid veya şeyh denilen önderler üstlenmişti. Göçebelerin dini, eski Sâmîler’in putperestliğiyle yakından ilgili olup, ayrıca en önemlileri Lât, Menât, Uzza ve Hübel olan ilahları da mevcuttu. Göçebeler, ilahlarını bir kutsal emanet gibi taşırlar ve savaşlarda mutlaka yanlarında bulundururlardı. Dini inkâr etmek ihanet anlamına geleceği gibi, dine riayet, aynı zamanda siyasî itaatin de göstergesiydi. Putperestliğin dışında, Arabistan’da Hanîf dini denilen İbrahim milletinin dini de iz bırakmış gibiydi. Bunlar, şirki asla kabul etmeyip, bir Allah’a inanmak ve Allah’ın rızasına uymak, doğruluğa meyletmek, Hacca gitmek, sünnet olmak gibi dinî gelenekleri yerine getirenlerdir. Kur’an’da İslâm, Hz. İbrahim’in dininin yeniden canlandırılması olarak tanımlanmaktadır.