UYGARLIK TARİHİ I

Bu büyük kıta beş büyük coğrafya ve uygarlık bölümüne ayrılır. Bunlardan Kuzey Asya aşağı yukarı bugünkü Sibirya topraklarını kapsarken Doğu Asya olarak adlandırılan bölüm başlıca, Japonya, Japon Adaları, Kore ve Mançurya’ yı içine alır. Hindistan, Çin Hindi ve Doğu Hint Adaları Güney Asya’da yer alırken, İran, Afganistan, Ermenistan, Arabistan, Suriye ve Mezopotamya ise Ön Asya bloğunu oluşturur. Bu beş coğrafyanın sonuncusu bazen iç Asya olarak da adlandırılan 'Orta Asya’dır. Orta Asya’nın sınırları, çoğunlukla kuzeyde Ural Dağları’ndan başlayıp Altay Dağları’nı geçerek Kingan Dağları’na kadar uzanır. Güneyde Himalayalar ve Pamir’e kadar devam eden bu hat, nihayet Hazar Denizi’nin doğu kıyısında sona erer.

İskitlerin Orta Asya tarihine ilişkin en önemli yönleri bu bölgeye ait kültür değerlerini daha batıya taşımalarıdır. Örneğin Güney Rusya’da bulunan arkeolojik malzemelerin Orta Asya’da bulunanlarla benzerlikler taşıması Orta Asya’nın diğer coğrafi alanlarla etkileşim hâlinde olduğunu göstermektedir.

İ.Ö. 220’lerde Hun Devleti’nin kurulduğu tarihlerde Çin’de, yaklaşık İ.Ö. 256 yı-lından beri Shih sülalesi etkindi. Sülalenin başında, aynı zamanda Çinlilerin gerçek anlamda ilk imparatoru olarak kabul edilen Shih Huang Ti  bulunmaktaydı. Bu imparator, İ.Ö. 214’lerde Hun akınlarını engellemek ve Çin imparatorluk sınırlarını belirlemek amacıyla Çin Seddi’ni yaptırmıştır.

Bu dönemde Karadeniz’in Kuzeyinde ve Doğu Avrupa’da Germen kabileleri olan Gotlar, Vizigotlar, Vandallar, İran ve Slav kabileleri yaşamaktaydı. Hunların batıya ilerleyerek Karadeniz’in kuzeyinde görünmeleriyle bölgede bir göç hareketi başlamış, hızla yayılan Hun istilası karşısında önce Gotlar, daha sonra diğer kabileler Hun egemenliği altına girmişlerdir. Hunların Avrupa içinde hızla yayılması, bölgenin etnik yapısını değiştiren bir kavimler göçünün başlangıcı olmuş, Avrupa’nın en büyük gücü Roma İmparatorluğu bu
göçler karşısında sarsıntılı günler geçirmiştir.

Aşina ailesinden gelen Kutluğ ve ünlü komutanı Tonyukuk, bu başarının hemen sonrasında Çin’in kuzeyinde bulunan Türkleri birleştirme faaliyetine girişmişler ve bunda da başarılı olup merkezi Ötüken olan II.Göktürk (Kutluk) Devlet’ni kurmuşlardır. Böyle bir düzenlemeyi başardığı için Kutluğ’a İlteriş Kağan (Devleti derleyip toparlayan) unvanı verilmiştir.

Mani Dini Pers İmparatorluğu içinde kurulan ve kısa sürede hızla büyük bir coğrafyaya yayılan bir dindir. En parlak dönemini 8. yüzyılda Uygur Devleti’nin milli dini olarak ilan edilmesiyle yaşamıştır. Mani kelimesi Çağatay Türkçesi’nde “Tanrı” demektir.

Başa geçen Chün-Chen devrinde (İ.Ö.160 - 126) Çin etkisi artık yoğun bir biçimde hissedilmiştir. Bu dönemde Hunlarla, kendi taktikleri ile başa çıkamayacaklarını anlayan Çinliler artık Hun tarzında teşkilatlanmışlar ve bu değişiklik Çin’in Hunlar üzerinde üstünlük sağlamalarının anahtarı olmuştur. Çin imparatorları içerisinde önemli bir yere sahip olan Wu-ti (İ.Ö. 141 - 87) zamanında Hunların karşısında önemli başarılar elde eden Çinliler, Hunların tekrar güçlü imparatorluk hâline gelme ümitlerini de ortadan kaldırmışlardır. Zaman zaman Çin karşısında başarılı olan Hunlar, İ.Ö. 123 ve İ.Ö. 99-97’lerde Çin ordusunu yenmiş ve bazı önemli Çinli generalleri esir almışlardır. Ancak, bu başarılar kalıcı olmamış, İ.Ö. 80’lerden itibaren Hun topraklarında baş gösteren açlık, kıtlık, iklim değişiklikleri ve buna bağlı ortaya çıkan iç çatışmalar devletin sonunu getirmiştir. Bu olumsuz koşulları atlatabilmek için İ.Ö. 53’te Hunların başında bulunan Ho-han-yeh Çin’e bağlılığını bildirmiştir. Ancak bu bağlılık fikrine karşı çıkan kardeşi Çi-çi, Hun Devleti’nin batısında egemenliğini ilan ederek harekete geçmiştir. Böylelikle Hun Devleti fiilen doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır. Batıda oldukça önemli başarılar elde eden Çi-çi’ye karşı Çin ile ittifak yapan Ho-han-yeh nihayet, Çinlilerin desteği ile İ.Ö. 36’da Çi-çi’yi ortadan kaldırmış, böylece Hun Devleti’nin tamamı Çin etkisi altına girmiştir.

Eski Türklerde devletin, yönetimi konusunda kolaylık sağlasın diye çoğunlukla doğu ve batı olarak ayrılması idi. Kağan doğuda otururken, batının yönetimi hükümdar ailesinden önde gelen bir kişiye -genelde kağanın kardeşi- bırakılırdı.

Bunlardan başka Türklerde ölmüş büyüklere saygı yani Atalar Kültü de önemli bir yer almaktadır. Asya Hunları ve daha sonraki diğer Türk devletleri kutsal mağaralar önünde atalarının ruhlarına kurbanlar sunmuşlardır. Orta Asya kurganlarında yapılan kazılarda bol miktarda at iskeletinin bulunmuş olması Türklerin atalarına en değer verdikleri hayvanlarını kurban ettiklerinin bir göstergesidir.

III. Darius (İ.Ö. 336-330), Batı Anadolu’da bazı başarılar kazandıysa da, Pers Devleti’ne karşı büyük bir fetih hareketine girişen Büyük İskender’e karşı Granikos (İ.Ö. 334), İssos (İ.Ö. 333) ve Gaugamela (İ.Ö. 331)’da yenilmiş ve İ.Ö. 330 yılında öldürülmüştür. Pers İmparatorluğu bunun üzerine tamamıyla Büyük İskender’in eline geçmiştir.

Orta Asya’nın sınırları, çoğunlukla kuzeyde Ural Dağları’ndan başlayıp Altay Dağları’nı geçerek Kingan Dağları’na kadar uzanır. Güneyde Himalayalar ve Pamir’e kadar devam eden bu hat, nihayet Hazar Denizi’nin doğu kıyısında sona erer. Doğru cevap E'dir.

İskitler, Assurlarla mücadele etmişlerdir ancak en önemli yönleri Orta Asya bölgesine ait kültür değerlerini daha batıya taşımalarıdır. Doğru cevap A'dır.

Türklerin halı, kilim, keçe ve deri eşyaların üretimine yönelik ilerlemeleri hayvancılık dönemine rastlamıştır. Özellikle küçükbaş hayvanların yününden imal edilen ve batik adı verilen kumaşlar, temeli Asya’ya dayanan ve daha sonra Avrupa tarafından kullanılan bir kumaş baskı tekniğiyle süslenmiştir. Doğru cevap C'dir.

İ.Ö. 2. yüzyılın ilk yarısında Mete’nin faaliyetleri sonucunda devletin sınırları, doğuda Kore, kuzeyde Baykal Gölü, güneyde Çin’de Wei Irmağı, Tibet Yaylası, Karakurum Dağları, batıda Kuzey Türkistan’ın içine kadar uzanmıştır. Doğru cevap B'dir.

Hunların Avrupa içinde hızla yayılması, bölgenin etnik yapısını değiştiren bir kavimler göçünün başlangıcı olmuş, Avrupa’nın en büyük gücü Roma İmparatorluğu bu göçler karşısında sarsıntılı günler geçirmiştir. Doğru cevap D'dir.

630-680 yılları arası Orta Asya tarihinde Çin Esareti Dönemi olarak adlandırılmıştır. Bu dönemde Gök-Türklerin Çin’e karşı girişmiş oldukları bağımsızlık isyanları başarısız olmuştur. Ancak 681 yılındaki Kutluğ ayaklanması öncekilerden farklı olarak başarıya ulaşmıştır. Aşina ailesinden gelen Kutluğ ve ünlü komutanı Tonyukuk, bu başarının hemen sonrasında Çin’in kuzeyinde bulunan Türkleri birleştirme faaliyetine girişmişler ve bunda da başarılı olup merkezi Ötüken olan II.Gök Türk Devleti’ni kurmuşlardır. Böyle bir düzenlemeyi başardığı için Kutluğ’a İlteriş Kağan (Devleti derleyip toparlayan) unvanı verilmiştir. Doğru cevap B'dir.

Türklerin dünyanın dört bir yanına dağılmış oldukları hâlde kimliklerini korumuş olmaları Hunlardan bu yana aile yapısına verdikleri önemden kaynaklanmaktadır. Bu durumun en iyi kanıtı ise Türk dilindeki akrabalık ifadelerinin çokluğudur. Doğru cevap C'dir.

Kendilerine ait yazıları olduğunu kesinlikle bildiğimiz ilk Türk topluluğu Göktürklerdir. Orhun - Yenisey kitabeleri Göktürkler tarafından Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun abecesi ile yazılmış ilk yazıtları oluşturmaktadır. Doğru cevap A'dır.

Medler İran’ın batı, kuzey ve kuzeybatısında bugünkü Tahran, Hemedan, Isfahan’ın kuzeyi ve Zencan çevresinde yaşamış eski bir İran halkıdır. Babil, bugünkü Bağdat’ın yaklaşık 90 km güneybatısı çevresinde yaşamış bir uygarlıktır. Uygurlar, Gök-Türkler’in yıkılmasıyla hakimiyeti ele alan Türk topluluğunun ana yurdunun Orta Asya’da Orhun ve Selenga vadileri olduğu tespit edilmiştir. Lidyalılar Batı Anadolu’da Gediz ve Küçük Menderes nehirleri arasında kalan bölgede yaşamış bir uygarlıktır. Frigler de  Anadolu’da günümüz Eskişehir, Afyon ve Kütahya’nın bulunduğu bölgeyi kapsayan bölgede yaşamış bir Anadolu uygarlığıdır. Doğru cevap D'dir.

Pers kralları, egemen oldukları toplumların dinine büyük bir tolerans tanımış, her ulus kendi dininde ve ibadetinde serbest bırakılmıştır. Egemen oldukları toplumlarda dini baskılar uyguladıkları söylenemez. Doğru cevap E'dir.