UYGARLIK TARİHİ I

Mezopotamya,  kuzeyde Toros Dağları’ndan güneyde Basra Körfezi’ne, doğuda Zagros Dağları’ndan batıda Suriye Çölü’ne kadar uzanan alanı kapsamaktadır.

Halaf Dönemi’nde (İ.Ö. 5600-5000) insanlar tholos adı verilen ev tiplerini kullanmışlardır. Bu tip evlerde anne, baba ve çocuklardan oluşan küçük bir ailenin yaşadığı düşünülmektedir. Halaf Kültürü’nün bir başka özelliği de zarif boya bezemeli çanak çömlekleridir. Uheyd Dönemi’nde (İ.Ö. 5500-4000)  kentlerin merkezinde tapınak inşa edilmiş ve kentler bu merkez etrafında geliştirilmiştir. Uruk Dönemi’nde (İ.Ö. 4000-İ.Ö. 3100) belli bir iş kolunda uzmanlaşmış zanaatkârlar ortaya çıkmıştır. Çömlekçi atölyelerinin seri üretime geçtikleri ve üretilen malların uzak ülkelere pazarlandığı görülmüştür.

Sümerlerin eski hanedan döneminde yer alan kent devletlerinden Eridu, Uruk, Ur, Lagaş, Kiş, Nippur, Umma gibi şehir devletleri arasında Uruk lider durumdaydı.

İ.Ö. 2. binyılın başlarında yükselen kavimlerden biri olan Assurluların oluşturdukları geniş ticaret ağı onların Mezopotamya kültürünü farklı bölgelere yaymasına ve farklı kültürleri de Mezopotamya’ya taşımasına neden olmuştur. Anadolu’da İ.Ö. 1950-1750 yılları arasında yaşanan Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Assurlu tüccarlar Anadolu’ya ticaret yapmaya gelmişlerdir. Anadolu’nun yazı ile tanışması ve tarihî çağlara girmesi de yine Assurlu tüccarlar sayesinde olmuştur.

Akkad krallarından Naram-Sin "Agade’nin Kralı", "Dört Bir Yanın Hükümdarı" ve "Evrenin Kralı" gibi unvanları kullanmıştır. Akkadlar, devletlerini merkezî sistemle yöneterek bütün dünyayı yönetme düşüncesini geliştirmişlerdir.  Dört bir yanın hükümdarı ve Evrenin kralı dünyayı yönetme isteğinin bir göstergesiyken, Agade Akkadların başkentidir.

“Eğer bir adam kendi sınıfından bir adamın dişini kırarsa, onun da dişini kıracaklardır”. “Eğer bir adam hür bir adamın gözünü kör ederse, onun da gözü çıkarılır” “Başarısız bir hekim hastasının gözünü kör ederse, hekimin elleri kesilecektir”. Örneklerde görüldüğü gibi Hammurabi Kanunları’nda “kısasa kısas” ya da “göze göz, dişe diş” olarak adlandırılabilecek olan ağır cezalar vardır.

Ziggurat, Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipidir. Zigguratlar Sümerlerden itibaren belli bir gelişim göstermiştir ve Mezopotamya’nın en önemli mimari eser tiplerinden biri olmuştur.

Mezopotamya’da çok tanrılı bir din anlayışı hakimdi. Sümer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrıları birbirinden farklıydı. Uruk: İnanna, Ur: Nanna, Lagaş: Ningirsu, Nippur: Enlil, Babil: Marduk ve Assur: Assur tanrısıdır.

Adapa ve Etana Mitossu liturjik eserlerdir. Gılgamış ve Yaradılış destanı epik eserlerdir. Almanak nesir halinde yazılmış didaktik bir eserdir.

Sümerler, ayın bir hilalden öteki hilale kadar geçen tüm evrelerini kapsayan süre ile tanımlanan ay takvimi kullanmışlardır. Sümerler, zamanı altmış dakikalık saatlerde ölçen ilk insanlardı ve 1 hafta yedi gündü. Gök cisimlerinin doğduğu zamanki konumuna göre insanın geleceğini tahmin eden yıldız falı da ilk kez Babil’de bulunmuştur.

Mezopotamya, Yunanca “mesos”=ara/orta ve “potamos”=ırmak kelimelerinden türetilmiş “iki ırmak arası” anlamında bir coğrafi terimdir. Doğru cevap C seçeneğinde verilmektedir.

Babil sülalesinin en önemli kralı olan Hammurabi, Adaletin Kralı düşüncesini vurgulamıştır. Akkadlar, devletlerini merkezî sistemle yöneterek bütün dünyayı yönetme düşüncesini geliştirmişlerdir. Akkadlar, Sümerlerden farklı olarak kent devletlerinden ziyade Evren veya Dünya krallığı kavramını Mezopotamya’ya getirmiştir. Akkad krallarından Naram-Sin Agade’nin Kralı, Dört Bir Yanın Hükümdarı ve Evrenin Kralı gibi unvanları kullanmıştır. Naram-Sin ile Tanrı-Kral düşüncesi ortaya çıkmıştır. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Antik Mezopotamya dini, kayıtları bilinen en eski dindir. Sümerlerde her şehrin bir tanrısı vardı. O şehirde yaşayan insanlar da tanrının hizmetkârları durumundaydılar. Ur Şehri’nin tanrısı Nanna idi. Uruk’ta İnanna, Lagaş’ta Ningirsu, Nippur’da Enlil, Babil’de Marduk bu şehirlerin tanrıları idi. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipi olan zigguratlar, Mezopotamya’nın en önemli mimari eser tiplerinden biridir. Tanrıların tapınak-ev anlamına gelen zigguratların altında yaşadığına inanılırdı. Zigguratlar tanrıların evi olması yanında yazıcı okulu, kütüphane ve arşiv işlevlerini de görmekteydi. En değerli metinler tapınakta saklanırdı. Tapınaklara bağlı okullarda yetişen yazmanların yazdığı ya da kopya ettiği eserlerle arşivler daha da zenginleşmişlerdir. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Uruk Dönemi’nin sonlarına doğru İ.Ö. 3200 yıllarında Uruk IV tabakasında en erken yazılı belgeler ortaya çıkmıştır. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Çivi yazısını ilk kez bir Alman dilbilim adamı olan filolog G. Friedrich Grotefend (1775-1853) kısmen çözmüştür. Mezopotamya çivi yazısını, birlikte çalıştığı bilim adamlarının da katkısıyla çözmeyi başaran ise İngiliz subayı Sir Henry C. Rawlinson (1810-1895) olmuştur. Behistun’da Pers Kralı I. Darius’a ait yazıtlar, çivi yazısıyla üç dilde; Pers, Babil ve Elam dillerinde yazılmışlardı. Elam dilindeki yazıtı ise Danimarkalı Niels Westergaart 1854’te çözmüştür. Minosluların yazı dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam çözülememiştir. Akaların Girit’i zapt etmesinden sonra ise Linear B yazısı kullanılmıştır. Linear B yazısı, Michael Ventris tarafından 1950’li yıllarda çözülmüştür. Mısır hiyeroglifleri 1822 yılında Eski Mısır Uzmanı ve Dilbilimci Jean-François Champollion tarafından çözülmüş ve Eski Mısır tarihi ve uygarlığı ile ilgili pek çok güvenilir bilgiye ulaşılmıştır. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Mezopotamya, Yunanca mesos= ara/orta ve potamos= ırmak kelimelerinden türetilmiş “iki ırmak arası” anlamında bir coğrafi terimdir. Bu ad, kuzeyde Toros Dağları’ndan güneyde Basra Körfezi’ne, doğuda Zagros Dağları’ndan batıda Suriye Çölü’ne kadar uzanan alan için kullanılmaktadır. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Tholos: Çapı 3 ile 7 m arasında değişen yuvarlak planlı, kubbeli bir oda ile bu odaya eklenmiş dikdörtgen planlı bir başka odadan oluşuyordu. Balçık, kerpiç ya da taştan yapılıyorlardı. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Akkad Hanedanı’nın kurucusu Kral I. Sargon’dur (İ.Ö. 2334-2279). Agade isimli bir başkent kuran Sargon kayıtlara göre 34 savaş yapmıştır. I. Murşili, İ.Ö. 1595 yılında Babil’i alarak Eski Babil Devleti’ne son vermiş olan Hitit kralıdır. I. Salmanassar, İ.Ö. 13. yüzyılda Hurri-Mitanni Devleti’ni yıkarak, Assur egemenliğini kesin olarak başlatmış olan Assur kralıdır. I. Darius, Pers kralıdır. I. Amenemhet, İ.Ö. 1985 civarında tahta el koyması ile 12. Sülale’yi başlatan Mısır firavunudur. Doğru cevap A seçeneğinde verilmektedir.

Persler İ.Ö. 539 yılında Babil’i ele geçirmiştir. Mezopotamya, Pers Devleti’nin bir parçası olmuştur. İ.Ö. 743 yılında, III. Tiglatpileser Torosların güneyine Kuzey Suriye’ye inmeye çalışan Urartu Kralı II. Sarduri’yi Adıyaman Gölbaşı’nda yılında yenmiştir. Yeni Assur Krallığı’nın ortadan kalkmasıyla liderlik bir kez daha Babillilerin eline geçmiş ve İ.Ö. 612 tarihinde Yeni Babil Devleti olarak anılan bir dönem başlamıştır. Mezopotamya, İ.Ö. 331 tarihinden sonra bir süre İskender İmparatorluğu’nun, Büyük İskender’in İ.Ö. 323 yılında ölümünden sonra Selevkosların eline geçmiştir. Doğru cevap C seçeneğinde verilmektedir.