UYGARLIK TARİHİ I

Dokuma sanayii ilk sırada gelişen sanayi kollarından biri oldu. Bu dönemde gelişme gösteren bir diğer sanayi kolu ise maden sanayiidir

Kapitalizm

Siyasal birliğini en erken sağlayan Portekiz, coğrafi keşiflere ve sömürgecilik faaliyetlerine başlayan ilk Avrupa ülkesi olmuştur.

Niccola Machiavelli’nin savunduğu yönetim biçimi mutlak monarşidir. Ünlü eseri Prens’te mutlak monarşik yönetim biçimi ve prensin nitelikleri üzerinde durur. Ona göre, devletin üzerinde, devleti durduracak herhangi bir güç̧ yoktur. Dolayısıyla, amaca ulaşmak için her türlü̈ aracı meşru sayan Makyavelizm; devleti amaç, bireyi ise araç olarak gören ideoloji ve rejimlerin esin kaynağı olmuştur.

Sistem içinde zamanla sayıları artan ve beslenemeyecek duruma gelen tarımsal kökenli bir kitle oluşmaya başladı. Uzun yıllardır durumlarında bir iyileşme gözlenemeyen serfler genel bir hoşnutsuzluk içindeydiler. Hiçbir maddi varlığı olmayan toplumun bu alt tabakası, zaman içinde düzeni tehdit eden unsurlar olarak görüldü. Amaç düzenin devamlılığını sağlamak olduğundan bu kitlenin Avrupa dışına çıkarılmasına karar verildi ve Haçlı Seferleri örgütlendi (1095). Bu seferler, düzen için tehlikeli görülen işsiz güçsüz, hiçbir maddi varlığı olmayan bu kitlenin tamamen Avrupa dışına atılmasını sağlamak için 200 yıl sürdü.

Kapitalizm, Yeniçağ'da Batı Avrupa'da ortaya çıkan, üretici güçlerin üretim araçlarından ayrılığı esasına dayanan, sermaye sahibi girişimci bir sınıf ile işçi sınıfının ekonomik ilişkisine dayalı sisteme verilen isimdir. Kapitalizm feodal sistemin içinden çıkmıştı ama onun zıttı bir üretim biçimine dayanıyordu. Kendi kendine yeterli, kapalı ekonomik yapı, yerini dışa açık, ticarete ve sermaye birikimine dayalı bir sisteme bıraktı. Ana malın yani sermayenin esas olduğu bu sistem üretici kitlenin üretim araçlarından ayrılığı esasına dayanıyordu. Değişen bu sistemin sürekliliğini sağlamak gerekiyordu. Bunun için daha çok ham madde ve iş gücüne ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç siyasal birliğini tamamlayan devletleri yeni arayışlara itti. Böylece coğrafi keşifler başladı. Keşfedilen yerlerden getirilen ham madde, iş gücü ve değerli madenler ile sistemin devamlılığı sağlandı. Büyük sömürge imparatorlukları kuruldu. Her bir devlet, diğerinden daha zengin ve güçlü olma peşindeydi. Bu da devletler arasındaki rekabeti arttırıyordu. Öte yandan hiçbir devletin daha güçlü konuma geçmemesi için de Yeniçağ’da dış politikada denge siyaseti izlendi.

Siyasal birliğini sağlayan İspanya da Portekiz’in ardından sömürgeci yarışa girdi. İspanya hizmetinde yola çıkan Kristof Kolomb (1446-1506) yeni bir kıta buldu (1492). Gerçi kendisi Asya Kıtasına gittiğini düşünecektir ama Asya ile Avrupa arasında yeni bir kıtanın olabileceği ihtimali de düşünülmeye başlanmıştır. Nitekim Floransalı denizci Amerigo Vespucci (1454-1512) burasının yeni bir dünya olduğunu kanıtlamaya çalışır. Kolomb’un bulmuş olduğu bu yeni kıta da Amerigo Vespucci’nin ismiyle Amerika olarak adlandırılır.

Ortaçağ’ın feodal dinsel ideolojisine karşı tepki olarak, Yeniçağ’da bilimsel siyasal düşünüş gelişmeye başlayacak, din merkezli düşüncenin yerini, insan merkezli, aklı ve bilimi esas alan, deney ve gözleme dayalı olan bilimsel düşünce alacaktır. Her üretim biçimi kendi düşünce sistemini oluşturur. Burada esas olan bir önceki üretim biçiminin ideolojisini oluşturan düşünce sistemini reddederek, yaşanan değişimle ortaya çıkan yeni üretim biçiminin ideolojisini oluşturmaktır. Bunun nedeni ise şudur; her üretim biçimi kendi ekonomik düzenini oluşturur.Bu ekonomik düzen içinde, ekonomik ilişkileri ve faaliyetleri kontrolüne alan bir sınıfsal yapılanma ortaya çıkar. Ekonomiyi ele geçiren ve bu yolla maddi güç elde eden sınıf (burjuvazi) bu düzenin devamı için kendi ideolojisini oluşturur. Çünkü mevcut ideoloji bir önceki egemen sınıfların varlığını sürdürmelerine olanak tanıyan bir ideolojidir. Dolayısıyla şimdi bu yeni düzende yeni bir ideoloji oluşturulmalıdır ki yeni egemen güçlerin devamlılığı bu yeni ideoloji ile sağlanabilsin. Bu düzenle değişen ekonomik yapının korumacılığını üstlenerek sürekliliğini sağlayan ise siyasal yapılanmadır. Bu düzende ekonomi ne kadar sömürgeye dayalı ise sistemin koruyuculuğunun üstlenen siyasal yapılanmada o kadar baskıcı olacaktır.

Yeniçağ’da düşünsel yapıya insanı merkez alan hümanizm akımının hakim olduğunu görüyoruz. Ortaçağ’daki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizme karşı, Yeniçağ’da insanı temel alan akla dayalı bilimsel düşünce gelişmeye başlayacaktır. Döneme damgasını vuran Rönesans’ın ideolojisini hümanizm akımı oluşturacaktır. Hümanist düşünce sisteminde her şey yeniden incelenip sorgulanmaya başlanacaktır. İnsanın evren hakkındaki düşünceleri değişecektir. İnsan evrenin merkezinde yerini alacaktır. İnanan insanın yerine düşünen ve sorgulayan insan geçecektir. Bu hümanist insan, bağımsız olma arzusundadır. Hatta ırk, kavim ve aile bağlarından bile kurtulma çabası içindedir. Böylece egemen sınıf, tamamen bireycilik esasına dayalı kendi ideolojisini yaratma çabası içine girecektir. Bu durumda hümanist düşünürler de bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireyciliğine hizmet etmiş olacaklardır.

Reformla birlikte, Hristiyanlıkta bölünmeler oldu, yeni mezhepler ortaya çıktı. Katolik Kilisesinin mutlak otoritesi kırılmış oldu. Papalığın ve din adamlarının aracılığı reddedildi. Ruhban sınıfından olanlarla olmayanlar arasındaki fark ortadan kaldırıldı. Reform, kilise dışındaki ekonomik, sosyal yaşamı ve düşünce yapısını da etkiledi. Bilim, sanat ve kültürün gelişmesinin önü açılmış oldu. Ekonomik yapıda ise kapitalizmin daha da güçlenmesi ile sonuçlandı. Protestanlık, kapitalizmle iç içe geçti.Öte yandan reform, mezhep çatışmalarına yol açtı. Katoliklerle Protestanlar arasında yoğun mücadeleler yaşandı. Sonuçta bu çatışmalar Avrupa’da Din Savaşları’nı ve Otuz Yıl Savaşları’nı başlattı. Pek çok insan hayatını kaybederken; Avrupa bu savaşların bedelini gerek nüfusu gerekse ekonomik hayatındaki olumsuz etkileriyle ödedi.

Bir İslam devleti olan Osmanlı Devleti’nin sistemli fetih politikası, gaza anlayışıyla gerçekleştirildi. Fethin hemen ardından uygulanan iskan siyaseti ile de bu toprakları vatan olarak benimsediğini ve kalıcılığını göstermiş oldu. Fethedilen topraklarda yaşayan gayrimüslim halkın yerlerinde kalmalarına izin verildiği gibi her türlü can ve mal güvencesi de teminat altına alınıyordu. Böylece reform hareketin de korunmuş oluyordu. Ayrıca din ve geleneklerini yaşama özgürlüğü de tanınıyordu. Bu temel hak ve özgürlükler devlet güvencesi altına alınarak gayrimüslimler devlete zimmetlenmiş sayılıyordu. Gayrimüslimler için kullanılan zimmi kavramı da buradan geliyordu. Görüldüğü gibi Osmanlı Devleti, fethettiği topraklar üzerindeki gayrimüslim halkın can ve mal güvenliği ile din ve vicdan özgürlüğünü sağlama yükümlülüğünü üzerine almıştı. Hemen şunu da belirtelim ki din ve vicdan özgürlüğü sadece inanç ve ibadet ile sınırlı değildi. Gayri Müslimlerin evlenme, boşanma, vasiyet, miras gibi her türlü işlemlerde kendi hukuklarına tabi olmaları da sahip bulundukları din ve vicdan özgürlüğünün bir gereği olarak kabul edilmiştir. Kısaca gayrimüslimlere yaşantılarını kendi dini ve hukuki esaslarına ve geleneklerine göre düzenleme imkanı tanımış, hukuki özerklik verilmiştir.

Siyasal ilişkilerin yanı sıra Batı ile kültür alışverişine giren ilk Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmet olmuştur. Antik tarihe ve kültüre ilgi duyan Fatih, kütüphanesini tarih, coğrafya, tıp, felsefe konularında yazılmış çok çeşitli dillerdeki eserlerle doldurmuştur. İstanbul’da yaşayan gayri Müslim ve Avrupalı bilim adamlarıyla ve tüccarlarla ilişki içinde bulunan Fatih’in kütüphanesinde, İtalyan ve Katalan haritalarıyla; İtalyan sanatçıların mitolojik konulu gravürleri de yer alıyordu. Öte yandan rönesans sanatına karşı da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed, İtalyan sanatçılarına (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve portrelerini yaptırarak, gücünü ve otoritesini göstermek; kendi imparator imajını Avrupa’ya yaymak istedi. Bu portreli madalyalar 15.yy Rönesans Avrupa’sının diplomatik ve kültürel etkileşiminin de bir örneğini oluşturdu. Bununla birlikte İtalyan sanatçılar da (Bellini, Antonio Pisonello, Vitello Carpaccio, Bernerdina Pintura vb.) resimlerinde Türk figürlerine, giysilerine, Türk desenlerine ve halılarına yer verdiler.