UYGARLIK TARİHİ I - Deneme Sınavı - 26

Eski Mezopotamya Tarihi:

Sümerler, Erken Hanedanlar Dönemi (İ.Ö. 2900-2350) Sümerler, İ.Ö. 4. binyılın sonlarına doğru Mezopotamya’da görülmüşlerdir.

Akkadlar (İ.Ö. 2350-2150), Sami kökenli bir topluluktur. Sümerler Dönemi’nde Mezopotamya’ya göçen bu topluluk Sümer kültürünü benimsemiştir.

Assurlular ve Babilliler; III. Ur Sülalesi’nin çöküşünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi güç olarak Assur, güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil öne çıkmıştır.

Babil, Assur’un tüm topraklarına egemen olmuştur. Nabukadnezzar, Babil’i görkemli bir kent hâline getirmiştir. Yeni yıl şenliklerinde kullanılan tören yoluna açılan ünlü İştar Kapısı, Babil Kulesi ve dünyanın yedi harikasından biri olan Asma Bahçeleri bu dönemde son şeklini almıştır.

Mezopotamya’da bugüne kadar bulunan kanunlar yazılış sırasına göre şunlardır:

Sümerce Yazılı Kanunlar:

a) Urukagina Kanunu

b) Ur-Nammu Kanunu

c) Ana İttişu Kanunu

d) Lipit-İstar Kanunu

Akkadca Yazılı Kanunlar:

a) Eşnunna Kanunu

b) Hammurabi Kanunu

c) Orta Assur Kanunları

Tanrıların, tapınak-ev anlamına gelen zigguratların altında yaşadığına inanılırdı. Zigguratlar Sümerlerden itibaren belli bir gelişim göstermiştir ve Mezopotamya’nın en önemli mimari eser tiplerinden biridir. Ziggurat, Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipidir. Birçok kentte, bir dizi platform ve üzerindeki tapınaktan oluşan ziggurat bulunmaktaydı. Zigguratlar tanrıların evi olması yanında yazıcı okulu, kütüphane ve arşiv işlevlerini de görmekteydi. En değerli metinler tapınakta saklanırdı.

Gılgamış Sümer kral listesinde II. Uruk sülalesinin 5. kralı olarak görülür. O, sevgili arkadaşı yarısı insan, yarısı boğa olan Enkidu’nun bir hastalıktan ölmesinden dehşete kapılır ve günün birinde kendisinin de ölmesinden korkarak “ebedî hayatı” aramak üzere geziye çıkar. Bir tanrıça ona bu gezinin boşuna olduğunu, çünkü şimdiye kadar tanrıların yalnız Tufan kahramanı Utanapiştim’i “ebedî hayat” ile ödüllendirdiklerini, bunun gizini ona ancak tufan kahramanının söyleyebileceğini açıklar. Bunun üzerine Gılgamış, büyük zorluklarla bir nehirden geçerek öteki dünyaya ulaşır. Utanapiştim Tufan olayını bütün ayrıntısıyla ona anlatır ve sonra da ebedî hayatı veren bir bitkiyi kendisine verir. Fakat Gılgamış, dönüşte yorgun ve bitkin bir hâlde nehrin kenarına geldiği zaman, suya girme arzusu duyar, fakat bu sırada bir yılan gelerek ebedî hayat otunu yer.

Mısır kültürü, Nil Vadisi’nde gelişmiştir. Dar ve birkaç km genişlikte olan vadi kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki birinci çağlayana kadar uzanıyordu. Mısır, kuzeydeki Aşağı Mısır (Nil Deltası) ve güneyde vadi boyunca uzanan Yukarı Mısır olmak üzere iki ayrı bölümden oluşur. Batı ve doğuda çöllerle, doğuda kıyıya paralel uzanan sıradağlarla, güneyi çağlayanlarla kuşatılmıştır. Bu bölgede bulunan kayalıklar geçişi zorlaştırmaktadır. Çağlayanların güneyinde ise Nubya yer almaktaydı. Ülkenin saldırıya en açık bölgesini kuzeyi oluşturmaktadır. Libya, Sina Yarımadası ve Suriye’ye Delta Bölgesi’nden geçitler vardır. Ülkenin bu şekilde dış dünyadan soyutlanmış olması homojen bir Mısır kültürünün oluşmasının ana nedenidir.

Günümüzden 12000 yıl önce Sahra’nın kuraklaşması ve çölleşmesi sonucunda bu bölgede avcılık ve toplayıcılıkla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadisi’ne göç ettiler. Cilalı Taş Çağı da denilen Neolitik Çağ’da insanlar ilk köyleri kurmuşlar, hayvanları evcilleştirmişler, tarım yapmaya başlamışlar ve çanak çömlek üretmişlerdir.

3.Sülale’nin ikinci kralı Coser (İ.Ö. 2630-2611)’in veziri İmhotep tarafından Sakkara’da yapılan basamaklı piramit firavun mezarlarının ilk görkemli örneğidir. İmhotep’in birçok unvanı yanında baş heykeltıraş unvanı da vardı. Büyük saygı gören İmhotep Yunan-Roma Dönemi’nde de şifa dağıtan bir tanrı olarak tanınmıştı. 4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir.

Mezopotamya,  kuzeyde Toros Dağları’ndan güneyde Basra Körfezi’ne, doğuda Zagros Dağları’ndan batıda Suriye Çölü’ne kadar uzanan alanı kapsamaktadır.

Halaf Dönemi’nde (İ.Ö. 5600-5000) insanlar tholos adı verilen ev tiplerini kullanmışlardır. Bu tip evlerde anne, baba ve çocuklardan oluşan küçük bir ailenin yaşadığı düşünülmektedir. Halaf Kültürü’nün bir başka özelliği de zarif boya bezemeli çanak çömlekleridir. Uheyd Dönemi’nde (İ.Ö. 5500-4000)  kentlerin merkezinde tapınak inşa edilmiş ve kentler bu merkez etrafında geliştirilmiştir. Uruk Dönemi’nde (İ.Ö. 4000-İ.Ö. 3100) belli bir iş kolunda uzmanlaşmış zanaatkârlar ortaya çıkmıştır. Çömlekçi atölyelerinin seri üretime geçtikleri ve üretilen malların uzak ülkelere pazarlandığı görülmüştür.

Sümerlerin eski hanedan döneminde yer alan kent devletlerinden Eridu, Uruk, Ur, Lagaş, Kiş, Nippur, Umma gibi şehir devletleri arasında Uruk lider durumdaydı.

Akkad krallarından Naram-Sin "Agade’nin Kralı", "Dört Bir Yanın Hükümdarı" ve "Evrenin Kralı" gibi unvanları kullanmıştır. Akkadlar, devletlerini merkezî sistemle yöneterek bütün dünyayı yönetme düşüncesini geliştirmişlerdir.  Dört bir yanın hükümdarı ve Evrenin kralı dünyayı yönetme isteğinin bir göstergesiyken, Agade Akkadların başkentidir.

“Eğer bir adam kendi sınıfından bir adamın dişini kırarsa, onun da dişini kıracaklardır”. “Eğer bir adam hür bir adamın gözünü kör ederse, onun da gözü çıkarılır” “Başarısız bir hekim hastasının gözünü kör ederse, hekimin elleri kesilecektir”. Örneklerde görüldüğü gibi Hammurabi Kanunları’nda “kısasa kısas” ya da “göze göz, dişe diş” olarak adlandırılabilecek olan ağır cezalar vardır.

Ziggurat, Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipidir. Zigguratlar Sümerlerden itibaren belli bir gelişim göstermiştir ve Mezopotamya’nın en önemli mimari eser tiplerinden biri olmuştur.

Mezopotamya’da çok tanrılı bir din anlayışı hakimdi. Sümer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrıları birbirinden farklıydı. Uruk: İnanna, Ur: Nanna, Lagaş: Ningirsu, Nippur: Enlil, Babil: Marduk ve Assur: Assur tanrısıdır.

Adapa ve Etana Mitossu liturjik eserlerdir. Gılgamış ve Yaradılış destanı epik eserlerdir. Almanak nesir halinde yazılmış didaktik bir eserdir.

Sümerler, ayın bir hilalden öteki hilale kadar geçen tüm evrelerini kapsayan süre ile tanımlanan ay takvimi kullanmışlardır. Sümerler, zamanı altmış dakikalık saatlerde ölçen ilk insanlardı ve 1 hafta yedi gündü. Gök cisimlerinin doğduğu zamanki konumuna göre insanın geleceğini tahmin eden yıldız falı da ilk kez Babil’de bulunmuştur.

Firavun III. Senusret (‹.Ö. 1878-1841) Dönemi’nde Mısır o zamana kadarki en geniş sınırlarına ulaşmış, bugünkü Sudan’ın kuzeyindeki Nubya ele geçirilmiş, Libyalılarla yapılan savaş kazanılmıştır. Ayrıca Girit ve Suriye ile de ticaret ilişkileri içine girilmiştir. Mentuhoteb ve 12. Sülale firavunları, güçlerini göstermek için Nil’in Birinci ve İkinci Çağlayanları arasına bir dizi kale inşa etmişlerdir.

Mısır, diğer Ön Asya krallıkları gibi mutlak bir krallıktı. Firavun sözcüğü büyük ev anlamındadır. Bu sözcüğün kral anlamında kullanılması Yeni Krallık Dönemi’nden itibaren kabul görmüştür. Firavun, tanrıların yanında gösterilir ancak tanrı değildir. Tanrının yeryüzündeki temsilcisidir. Horus’u temsil eder, Güneş Tanrısı “Ra” nın oğludur. Orta Krallık zamanında firavunlar tanrı olarak görülmez, aksine firavunluğunun tanrılar tarafından onaylanması gerekirdi. Yeni Krallık zamanında yaşayan firavunlar ise tanrısallaştırılmıştır. Firavun, tanrının temsilcisi olarak toprakların, malların ve insanların sahibidir. Firavunun insanların hizmetinde besleyici olma, hak hukuk sağlama ve savaşçılık gibi işlevleri olması gerekiyordu. Hükümdar, uyruklarını beslemekle ve ihtiyaçlarına göre donatmak, adaleti sağlamak ve yasaları yapmak ile görevlidir. Aynı zamanda ordunun başkomutanıdır. Tanrıların tapınaklarını inşa etmek, genişletmek, aynı zamanda da kültlerine nezaret etmek zorundadır. Firavunun tanrılardan aldığı meşruiyeti genellikle babadan oğula ya da kardeşten kardeşe geçer. Erkek vâris olmaması durumunda kraliyet ailesinden bir kızla evlenen erkek krallığa sahip olabilirdi.

İ.Ö. 3000’lerde geliştirdikleri Mısır takvimi, Dünya Kültür Tarihi açısından önemli olmuştur. Nil Nehri’nin periyodik taşkınlarına dayanan bir takvimdir. Bu takvime göre bir yılda dörder aylık 3 mevsim (Taşkın, Ekin, Hasat) vardı. Buna dayanarak bir yılı 30 günlük 12 aya bölmüşler, buna 5 gün ekleyerek 365 günlük bir güneş yılı geliştirmişlerdir. Ancak 365 güne ilaveten altışar saatten 4 yılda bir oluşan “artık gün” olmadığı için Mısırlıların güneş yılı her dört yılda bir 1 gün geri kalıyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her dört yılda bir fazla gün ekleyerek, Mısır takviminin bir yıldaki 6 saatlik hatasını düzeltecektir. İ.S. 1582’de Papa XIII. Gregor tarafından yapılan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kullandığımız Gregoryen takvimi ortaya çıkmıştır.