ULUSLARARASI TİCARETTE VERGİLENDİRME

GENEL OLARAK DIŞ TİCARET POLİTİKASI

Serbest ticaret teorisi ile temeli atılan dış ticaret teorisi uzun yıllardır eleştirilere ve çok büyük tartışmalara konu olmuştur. 1800’lü yıllarla beraber özellikle de İkinci Dünya Savaşı ile hız kazanana küreselleşme süreci sonucunda uluslararası ticaret çok önemli boyutlara ulaşmıştır. 1945 yılında 265.233 bin ABD Doları olan toplam dış ticaret hacmi, 1980 yılında 10.819.486 bin ABD Dolarına, 2015 yılında ise 351.073.203 bin ABD Dolarına ulaşmıştır (TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri, 2016).

Dış Ticaret Politikasının Amaçları

Ülkelerin dış ticarete müdahale etmelerinin nedenleri ekonomik ve ekonomik olmayan nedenler şeklinde iki gruba ayrılmaktadır. (Dinler, 2002:501) Dış ticarete ekonomik nedenlerle müdahalelerin başlıcaları (Dinler, 2002:502-504) ve (Tokatlıoğlu, 2005:47-48);

• Dış ödemeler bilançosundaki istikrarsızlıkların azaltılması,

• Yerli endüstriyi dış rekabete karşı koruma,

• Sanayileşme stratejisine göre müdahale,

• İstihdamın artırılması,

• Otarşi; kendi kendine yeterlilik,

• Kalkınmanın finansmanı için gerekli kamu gelirlerinin sağlanması,

• İç piyasadaki tekelleşme eğiliminin kırılmasıdır.

Dış Ticaret Politikasının Araçları

Ülkelerin dış ticarette müdahalesinde ilk akla gelen araç gümrük tarifeleridir. Günümüz ekonomik sistemlerindeki gelişmeler ve yenilikler sonucunda da alternatif çok sayıda yeni düzenleme ve araç ortaya çıkmıştır. Bu araçlar (Seyidoğlu, 1999:120-121);

• Gümrük tarifeleri,

• Gümrük tarifeleri dışındaki araçlar;

• Miktar kısıtlamaları,

• Tarife benzeri faktörler,

• Görünmez engeller,

• Gönüllü ihracat kısıtlamaları,

• İhracatın özendirilmesi,

• Bağlı ticaret.

DIŞ TİCARET REJİMLERİ

Gümrük Kanunu’nun üçüncü maddesinin 15. fıkrası hükmüne göre dış ticaret rejimleri Şekil 7.1’de sıralanmıştır. Bu dış ticaret rejimleri;

• Serbest dolaşıma giriş rejimi

• Transit rejimi

• İhracat rejimi

• Gümrük antrepo rejimi

• Geçici ithalat rejimi

• Dahilde işleme rejimi

• Gümrük kontrolü altında işleme rejimi

• Hariçte işleme rejimidir.

İthalat Rejimleri: Bir eşyanın/malın ülkenin gümrük bölgesine girişinde tabi olduğu dış ticaret rejimlerinin bütünüdür. İthalat rejimleri kendi içinde “ekonomik etkili dış ticaret rejimi” ve “şartlı muafiyetli dış ticaret rejimi” olarak iki ana başlığa ayrılmıştır. Ekonomik etkili dış ticaret rejimleri ise; antrepo rejimi, dâhilde işleme rejimi, gümrük kontrolü altında işleme rejimi, geçici ithalat rejimi ve hariçte işleme rejimidir. Şartlı muafiyetli dış ticaret rejimleri ise; serbest dolaşıma giriş rejimi, transit rejimi, gümrük antrepo rejimi, dâhilde işleme rejimi, gümrük kontrolü altında işleme rejimi, geçici ithalat rejimi ve hariçte işleme rejimidir.

Gümrük Kontrolü Altında İşleme Rejimi: Türkiye’de, serbest dolaşıma girmemiş eşyanın niteliği ve durumunu değiştiren işlemlere tabi tutulması durumunda bu işlemlerden sonra elde edilen eşyaların serbest dolaşıma girmesine ilişkin hükümlerin uygulandığı dış ticaret rejimidir.

TÜRKİYE - AVRUPA BİRLİĞİ DIŞ TİCARETİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ

Dış ticarete yönelik sayısal veriler incelendiğinde, Türkiye ile en fazla dış ticaret yapan ülkelerin Avrupa Birliği üyesi ülkeler olduğu görülmektedir. Türkiye’nin dış ticaret istatistikleri ihracat ve ithalat değerleri açısından 2002-2014 yılları arasında Tablo 7.1’de sunulmaktadır. Türkiye’nin dış ticaret hacmi Tablo 7.1 incelendiğinde görüleceği üzere, yıllar itibariyle artmıştır. 2002 yılında 36.059 milyon dolar olan ihracat, 2015 yılında 142.838 milyon dolar olmuştur.

Avrupa Birliği üye ülkeleri arasında en fazla ithalat TÜİK dış ticaret verilerine göre 2014 yılı itibariyle 22.3 milyar ABD Doları olarak Almanya ile yapılmıştır.

Ortak Ticaret Politikası (OTP)

Ülkeler I.Dünya Savaşından sonra korumacılık güdüsüyle bir ticari yapılanma tercih etmişlerdi. Ancak İkinci Dünya Savaşından sonra bu tercihlerini değiştirerek serbest ticaret sistemini benimsemişlerdir. Değişen bu tercihleri sonucunda ilk önce 23 ülke bir araya gelerek “Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT)” 1947 yılında imzalandı, 1948 yılında yürürlüğe girdi. İzleyen yıllarda uluslararası ticarette meydana gelen gelişmeler sonucunda 1995 yılında bu gelişimin kurumsal yapısı olan Dünya Ticaret Örgütü kuruldu ve GATT de yar alan bütün temel ilkeler geliştirilip genişletilerek bu örgütün kuruluş anlaşmasında yer aldı.

Ortak Ticaret Politikası Çerçevesinde Avrupa Birliği’nde Dış Ticaret İlişkisinde Vergilendirme İlkeleri

Ortak ticaret politikası (OTP) çerçevesinde Avrupa Birliği’nde dış ticaret ilişkisinde vergilendirme ilkeleri; gümrük vergilerinin kaldırılması ilkesi, eş etkili vergilerin kaldırılması ilkesi, ayrımcı vergileme ve aşırı vergi iadesi yasağı, çifte vergilendirilmenin önlenmesi ve vergi aracı kullanılarak yapılan devlet yardımları yasağıdır. (Bilici, 2005:148-163) OTP çerçevesinde Avrupa Birliği vergi politikalarına yönelik vergilendirme ilkelerinde ana hedef haksız rekabeti önlemeye çalışmak ve üye ülkeler arasında bir ortak rekabet politikası oluşturmaktır.

• Gümrük Vergilerinin Kaldırılması İlkesi; Avrupa Birliği’ne üye ülkelerde gümrük vergilerinin kaldırılması esasına dayanmaktadır. Bu düzenleme, üye ülkelerin kendi aralarında yaptıkları ithalat ve ihracatta söz konusu eşyalar üzerinden gümrük vergisi alınmamasını ön görmektedir.

• Eş Etkili Vergilerin Kaldırılması İlkesi; Avrupa Birliği’nde gümrük birliğinin kurulması amacına yönelik olarak sadece gümrük vergilerinin değil aynı zamanda gümrük vergileri ile eş etkili vergilerin kaldırılması esasına dayanmaktadır.

• Ayrımcı Vergileme ve Aşırı Vergi İadesi Yasağı İlkesi; Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın (ATKA) 90. maddesi hükmüne göre; “hiçbir üye ülke diğer üye ülke mallarını, benzer yerli mallardan daha yüksek oranlarda vergilendiremez veya dolaylı vergi koyamaz” denilmektedir. Bu hüküm doğrultusunda hiçbir üye ülke yerli mallarını diğer ülkelere karşı kendi iç vergilendirme yöntemleri ile dolaylı ya da dolaysız koruyamaz.

• Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi İlkesi; Ülkeler egemenlikleri ve bağımsızlıklarının gereği olarak kamu harcamalarının finansmanını sağlamak ve diğer iktisadi ve sosyal amaçları yerine getirmek için vergi alırlar ancak bazen aynı unsur üzerinde birden fazla ülkenin vergi alması söz konusu olabilmektedir. Bu durumun engellenmesi için ülkeler arasında çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları imzalanmaktadır. Burada korunması amaçlanan vergilendirmenin temelini oluşturan vergiye tabi unsurların her birinin bir kez vergilendirilmesi gerekliliğidir.

• Vergi Aracı Kullanılarak Yapılan Devlet Yardımları Yasağı; “Vergi aracı kullanılarak yapılan teşvikler ile bazı sektörler ya da ürünler, vergi iadesi, muafiyeti, istisnası ya da indirimi şeklinde teşvik edici vergilemeye yönelik kolaylıklar sağlanarak desteklenmektedir.” (Bilici, 2005: 160)

Türkiye toplamda 33 adet Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. Bu serbest ticaret anlaşmalarından merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleriyle imzalanmış olan 11 adet serbest ticaret anlaşması, bu ülkelerin AB üyelikleri nedeniyle feshedilmiştir. Hala geçerliliğini koruyan yürürlükte olan 18 adet serbest ticaret anlaşması (EFTA, İsrail, Makedonya, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Morityus, Güney Kore ve Malezya) bulunmaktadır. (Ekonomi Bakanlığı; 2015).

Dış Ticaret Politikasının Amaçları

Ülkelerin dış ticarete müdahale etmelerinin nedenleri ekonomik ve ekonomik olmayan nedenler şeklinde iki gruba ayrılmaktadır. (Dinler, 2002:501) Dış ticarete ekonomik nedenlerle müdahalelerin başlıcaları (Dinler, 2002:502-504) ve (Tokatlıoğlu, 2005:47-48);

• Dış ödemeler bilançosundaki istikrarsızlıkların azaltılması,

• Yerli endüstriyi dış rekabete karşı koruma,

• Sanayileşme stratejisine göre müdahale,

• İstihdamın artırılması,

• Otarşi; kendi kendine yeterlilik,

• Kalkınmanın finansmanı için gerekli kamu gelirlerinin sağlanması,

• İç piyasadaki tekelleşme eğiliminin kırılmasıdır.

Gümrük Kanunu’nun üçüncü maddesinin 15. fıkrası hükmüne göre dış ticaret rejimleri Şekil 7.1’de sıralanmıştır.

Bu dış ticaret rejimleri;

• Serbest dolaşıma giriş rejimi

• Transit rejimi

• İhracat rejimi

• Gümrük antrepo rejimi

• Geçici ithalat rejimi

• Dahilde işleme rejimi

• Gümrük kontrolü altında işleme rejimi

• Hariçte işleme rejimidir.

Dış Ticaret Politikasının Araçları

Ülkelerin dış ticarette müdahalesinde ilk akla gelen araç gümrük tarifeleridir. Günümüz ekonomik sistemlerindeki gelişmeler ve yenilikler sonucunda da alternatif çok sayıda yeni düzenleme ve araç ortaya çıkmıştır. Bu araçlar (Seyidoğlu, 1999:120-121);

• Gümrük tarifeleri,

• Gümrük tarifeleri dışındaki araçlar;

• Miktar kısıtlamaları,

• Tarife benzeri faktörler,

• Görünmez engeller,

• Gönüllü ihracat kısıtlamaları,

• İhracatın özendirilmesi,

• Bağlı ticaret.

“Gümrük tarifeleri, bir ülkeye ithal edilen ya da ülkeden ihraç edilen malların ülkeye giriş ya da çıkışında alınacak vergi oranını gösteren bir cetveldir.” (Dinler, 2002: 505) Bu cetvelde, liste hâlinde sınıflandırılmış eşyalara ait uluslararası ticaret vergileri yer almaktadır.

Dâhilde İşleme Rejimi: Serbest dolaşıma girmiş ya da girmemiş olmasına bakılmaksızın gümrük bölgesine girmiş eşyanın her türlü işleme faaliyetine tabi tutulmasına imkân sağlayan bir dış ticaret rejimidir. Bu dış ticaret rejimi ihraç amaçlı eşyalar için uygulanmaktadır.

Dış ticarette vergileme ilkeleri genel olarak geleneksel vergileme ilkeleri çerçevesinde belirlenmiştir. Ancak uluslararası ticaretin doğası gereği de bir takım ilkeler ortaya çıkmıştır. Bu ilkeler; aşağıda başlıklar halinde açıklanmıştır.

1-Dış Ticarette Vergilemede Varış Ülkesi İlkesi; Uluslararası ticaretin vergilendirilmesi açısından “Varış” ve “Kaynak/Çıkış” ülkesinde vergilendirme olmak üzere iki ilke bulunmaktadır. Varış ülkesinde vergilendirme ilkesine göre, sınır ötesine çıkan mallarda KDV ve ÖTV gibi tüketim vergileri, gittiği ülkede alınmaktadır (Pehlivan ve Öz, 2011: 20) Varış ülkesi ilkesi, uluslararası ticarete konu malın, menşe ülkenin vergilerinden arındırılarak söz konusu vergilerin gider ve fiyat unsuru olarak etkilerini önlemek ve böylece dış ticarette rekabet eşitliği yaratmak amacıyla benimsenmiştir (Tuncer, 2006, s. 193).

2-Dış Ticarette Vergilemede Çıkış/Kaynak Ülkesi İlkesi; Buna karşılık kaynak ülkesi ilkesi ise, uluslararası ticarete konu malın, üretildikleri ülkede vergilendirilmesini öngörmektedir. Türkiye’de bazı istisnai durumlar hariç dış ticaretin vergilendirilmesi açısından çıkış/kaynak ülke ilkesi yerine varış ülkesinde vergilendirme ilkesi benimsenmiştir.

3-Dış Ticarette Vergilemede En Çok Kayrılan Ülke İlkesi; Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT), uluslararası ticareti düzenleyen çok taraflı bir anlaşmadır. Bu anlaşmanın temeli sorumlulukların belirlenmesidir. En çok kayrılan ülke ilkesine göre Dünya Ticaret Örgütüne taraf olan bir ülkeye taviz verildiği zaman o tavizi Dünya Ticaret Örgütü üyesi olan tüm ülkelere vermek gerekmektedir. Her GATT üyesinin taraf olan tüm ülkelere aynı gümrük tarife oranını uygulaması ve ayrımcı işlemlerde bulunmaması temel esastır. Eğer üye ülkelerden biri her hangi bir gümrük kolaylığını diğer bir ülkeye sağlaması durumunda anlaşmanın tarafı olan bütün ülkeler de söz konusu kolaylıktan herhangi bir düzenlemeye gerek olmaksızın otomatik olarak yararlanmaktadırlar.

TÜRKİYE - AVRUPA BİRLİĞİ DIŞ TİCARETİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ

Dış ticarete yönelik sayısal veriler incelendiğinde, Türkiye ile en fazla dış ticaret yapan ülkelerin Avrupa Birliği üyesi ülkeler olduğu görülmektedir. Türkiye’nin dış ticaret istatistikleri ihracat ve ithalat değerleri açısından 2002-2014 yılları arasında Tablo 7.1’de sunulmaktadır. Türkiye’nin dış ticaret hacmi Tablo 7.1 incelendiğinde görüleceği üzere, yıllar itibariyle artmıştır. 2002 yılında 36.059 milyon dolar olan ihracat, 2015 yılında 142.838 milyon dolar olmuştur. İthalatta durum ise 2002 yılında 51.553 milyon dolar iken, 2014 yılında 207.234 milyon dolar olmuştur. Tablo 7.1 incelendiğinde en dikkat çekici hususun 2008 yılı küresel kriz ile değerlerdeki negatifleşmedir. 2009 yılı itibariyle 2008 yılına göre ihracat rakamlarında %22.6’lık bir gerileme olurken bu oran ithalatta %30’lar civarında olarak daha yüksek seyretmiştir. 2009 yılından sonra ise Türkiye dış ticaret hacmi toparlanma sürecine girdiği görülmektedir.

Ortak ticaret politikası, 1957 yılında Roma Anlaşması ile devreye girmiş bir politikadır. Ortak ticaret politikasının en önemli amacı bütün üye ülkeler hep beraber aynı ticaret politikalarına tabi olacaklardır. Aynı gümrük tarifesini kullanmak, ithalatın incelenmesi ve miktar kısıtlamaları gibi korunma önlemlerinde üye ülkeler hep birlikte ortak hareket etmektedirler. İthalatta haksız rekabetin önlenmesine yönelik anti-damping, anti-sübvansiyon gibi önlemlerde de yine üye ülkeler hep beraber hareket etmektedirler. Eğer bir üye ülke için bir taviz verilmesi gerekiyorsa bütün üye ülkeler için de aynı tavizin verilmesi zorunluluğu söz konusu olması ortak ticaret politikasının en önemli esaslarından biridir.

Ortak Ticaret Politikası Çerçevesinde Avrupa Birliği’nde Dış Ticaret İlişkisinde Vergilendirme İlkeleri

Ortak ticaret politikası (OTP) çerçevesinde Avrupa Birliği’nde dış ticaret ilişkisinde vergilendirme ilkeleri; gümrük vergilerinin kaldırılması ilkesi, eş etkili vergilerin kaldırılması ilkesi, ayrımcı vergileme ve aşırı vergi iadesi yasağı, çifte vergilendirilmenin önlenmesi ve vergi aracı kullanılarak yapılan devlet yardımları yasağıdır. (Bilici, 2005:148-163) OTP çerçevesinde Avrupa Birliği vergi politikalarına yönelik vergilendirme ilkelerinde ana hedef haksız rekabeti önlemeye çalışmak ve üye ülkeler arasında bir ortak rekabet politikası oluşturmaktır.

• Gümrük Vergilerinin Kaldırılması İlkesi; Avrupa Birliği’ne üye ülkelerde gümrük vergilerinin kaldırılması esasına dayanmaktadır. Bu düzenleme, üye ülkelerin kendi aralarında yaptıkları ithalat ve ihracatta söz konusu eşyalar üzerinden gümrük vergisi alınmamasını ön görmektedir.

• Eş Etkili Vergilerin Kaldırılması İlkesi; Avrupa Birliği’nde gümrük birliğinin kurulması amacına yönelik olarak sadece gümrük vergilerinin değil aynı zamanda gümrük vergileri ile eş etkili vergilerin kaldırılması esasına dayanmaktadır.

• Ayrımcı Vergileme ve Aşırı Vergi İadesi Yasağı İlkesi; Avrupa Topluluğunu Kuran Antlaşmanın (ATKA) 90. maddesi hükmüne göre; “hiçbir üye ülke diğer üye ülke mallarını, benzer yerli mallardan daha yüksek oranlarda vergilendiremez veya dolaylı vergi koyamaz” denilmektedir. Bu hüküm doğrultusunda hiçbir üye ülke yerli mallarını diğer ülkelere karşı kendi iç vergilendirme yöntemleri ile dolaylı ya da dolaysız koruyamaz.

• Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi İlkesi; Ülkeler egemenlikleri ve bağımsızlıklarının gereği olarak kamu harcamalarının finansmanını sağlamak ve diğer iktisadi ve sosyal amaçları yerine getirmek için vergi alırlar ancak bazen aynı unsur üzerinde birden fazla ülkenin vergi alması söz konusu olabilmektedir. Bu durumun engellenmesi için ülkeler arasında çifte vergilendirmeyi önleme anlaşmaları imzalanmaktadır. Burada korunması amaçlanan vergilendirmenin temelini oluşturan vergiye tabi unsurların her birinin bir kez vergilendirilmesi gerekliliğidir.

• Vergi Aracı Kullanılarak Yapılan Devlet Yardımları Yasağı; “Vergi aracı kullanılarak yapılan teşvikler ile bazı sektörler ya da ürünler, vergi iadesi, muafiyeti, istisnası ya da indirimi şeklinde teşvik edici vergilemeye yönelik kolaylıklar sağlanarak desteklenmektedir.” (Bilici, 2005: 160)

Türkiye’nin taraf olduğu Serbest Ticaret Anlaşmalarından ekonomik ve politik olarak oldukça önemli beklentileri bulunmaktadır (Tür ve Gür, 2016:7) Bu beklentilerin başlıcaları (Alkin ve Gürlesel, 2010: 56);

• Serbest Ticaret Anlaşması yapılan ülkeler ile karşılıklı ticareti ve ticari bağımlılığı arttırmak,

• Serbest Ticaret Anlaşması yapılan ülke pazarlarına erişim sağlamak, vergisiz ticaret olanaklarından yararlanmak ve bu ülke pazarlarına giren diğer ülkeler karşısında rekabet avantajı sağlamak,

• Türkiye’de üretim yapan üretici ve ihracatçıların ihtiyaç duyduğu hammadde ve yarı mamulleri daha uygun koşullarda temin etmek,

• Serbest Ticaret Anlaşması yapılan yeni ve potansiyel ülke pazarlarına erişim olanağı sağlayarak bu pazarlara öncelikli olarak girerek önemli pazar payı elde etmek,

• Serbest Ticaret Anlaşması imzalanan ülkelerle siyasi ilişkileri güçlendirmek.

Türkiye toplamda 33 adet Serbest Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. Bu serbest ticaret anlaşmalarından merkezi ve Doğu Avrupa ülkeleriyle imzalanmış olan 11 adet serbest ticaret anlaşması, bu ülkelerin AB üyelikleri nedeniyle feshedilmiştir. Hala geçerliliğini koruyan yürürlükte olan 18 adet serbest ticaret anlaşması (EFTA, İsrail, Makedonya, Bosna ve Hersek, Filistin, Tunus, Fas, Suriye, Mısır, Arnavutluk, Gürcistan, Karadağ, Sırbistan, Şili, Ürdün, Morityus, Güney Kore ve Malezya) bulunmaktadır. (Ekonomi Bakanlığı; 2015).