ULUSLARARASI TİCARET

Az gelişmiş ülkelerde kalkınma çabalarının amacı tarıma dayalı ekonomik yapının sanayi, özellikle ileri teknoloji ve yoğun sermaye gerektiren ürünler yönünde değiştirilmesi olduğu söylenebilir. Aynı özellik dış ticaret için de söz konusudur. Bu ülkeler gıda, ham madde veya maden ürünleri ihracatından ileri teknoloji içeren sanayi malları ihracatına geçmeye çalışmaktadırlar.

Sanayileşme stratejileri: Kalkınmanın hangi genel modele göre gerçekleştirileceğini gösteren genel yaklaşımlardır; ithalat ikamesi ve ihracatın teşviki diye ikiye ayrılır.

Devlet müdahalesi, yalnızca yüksek gümrük tarifeleri, kotalar ve dış ticaret kısıtlaması gibi ticari engellerin uygulanması biçiminde kendini göstermez; bunun yanında döviz kurları, faizler, temel mal ve girdi fiyatları, vs. de devlet tarafından belirlenir. Bütün bunlar için yoğun bir bürokratik mekanizma oluşturulur ve serbest fiyat mekanizmasının işleyişi büyük ölçüde engellenir.

İthalat İkamesinin Yol Açtığı Sorunlar
Yukarıda işaret edilenlere ek olarak, ithalat ikamesine karşı yöneltilen başka önemli eleştiriler de vardır. Bunların başlıcalarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
Kaynak israfı

Dışa bağımlılık

İhracat endüstrileri aleyhine doğan çarpıklık

Dış borçların artışı

Artan işsizlik ve ülkeye yabancı bir sanayi yapısı

Artan işsizlik ve ülkeye yabancı bir sanayi yapısı: Tüketim malları endüstrilerinden başlayarak ara ve yatırım malları endüstrileriyle bütünleşmeyi amaçlayan bir ithalat ikamesi (“derinlemesine” sanayileşme), ileri teknoloji ve sermaye yoğun üretim
yöntemlerini özendirir.
Hükûmetlerin uyguladıkları gümrük vergisi muafiyeti, ucuz kredi ve öteki sübvansiyonlarla aşırı değerlenmiş kur politikaları sanayide bu yöndeki bir değişmeyi destekler. Sermaye yoğunluğu yüksek ve ileri teknolojiye dayalı üretim yöntemleri, emekten tasarruf edici niteliktedir. Başka bir deyişle bu tür sanayi yatırımları çok az yeni iş olanakları yaratırlar. Bu da artan nüfusun önemli bölümünün tarımda ve geleneksel kesimlerde tutulmasını gerektirir. Dolayısıyla da ülkedeki gizli ve açık işsizlerin sayısında büyük artışlar olabilir.

İhracata dönük sanayileşme: Dışa açık sanayileşme modeli olarak da adlandırılır; sanayileşmede ana ilke dünya piyasaları için üretim yapmaktır; tüm endüstrilerin değil, ileride gelişip rekabetçi konuma gelecek olanların seçilip geliştirilmesini öngörür.

Yeni dönemde az gelişmiş ülkelerin kalkınma politikaları özellikle Dünya Bankası ve IMF’nin tavsiyeleri ile liberalleşme yönünde büyük bir değişim geçirmiştir. Kredi faaliyetleri dolayısıyla bu dönemde Dünya Bankası ve IMF’nin az gelişmiş ülkeler üzerindeki nüfuzunda büyük bir artış olmuştur.
G-7 Grubu diye bilinen büyük sanayileşmiş ülkelerin desteğini de arkalarına alan bu kuruluşlar, az gelişmiş ülkeleri hükûmet müdahalesinden uzak, piyasa mekanizmasına ağırlık veren politikalar uygulamaya zorlamışlardır. Âdeta, geçmişte kalkınma
alanında yaşanan başarısızlıkları bu ülkelerdeki yoğun hükûmet müdahalelerine bağlamışlardır. 
Washington temelli uluslararası kuruluşların (IMF ve Dünya Bankası) liberal politika önerilerini ifade eden kalkınma stratejilerindeki bu yeni yaklaşım, Washington Uzlaşısı olarak bilinir. Bu politika değişikliği, önceki dönemlerin yoğun devlet müdahaleciliğine dayalı kalkınma stratejilerine bir tepki olarak da düşünülebilir.

1930’larda sanayileşme amacına ulaşmak için, bazı sanayi planları hazırlanmıştır. Örneğin, ilk Beş Yıllık Sanayi Planı 1931’de uygulamaya kondu.

İlk kalkınma planlarında sanayileşme stratejisi bakımından dikkat çeken bazı özellikler vardır: Bu planlarda iç piyasanın temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelen ve ham maddesi yurt içinden sağlanabilen endüstrilerin kurulması ana ilkedir. Kurulacak endüstriler, ilk kez 1929 yılında bağımsız bir biçimde yükseltilen ulusal gümrük tarifeleri ve yine o yıllarda yürürlüğe konulan kambiyo denetimi ve kotalarla korunmuştur. Görülüyor ki, o dönemin siyasal ve ekonomik koşulları içinde izlenmeye başlanan bu politikalar, bugünkü kalkınma terminolojisiyle ithalat ikamesine dayanır. Ham maddesi içerden karşılanan endüstrilere öncelik tanınması ise, sanayileşme politikasını dışa bağımlı olmadan sürdürme arzusunun bir ifadesidir.

Küresel katılımcılık hedefi özellikle gelişmiş, sanayi ülkelerine yöneliktir ve bu ülkelerin öteki hedeflerin gerçekleştirilmesine yardımda bulunmak üzere sorumluluk taşıdıklarını ifade eder. Başka bir deyişle, sanayileşmiş ülkelerin daha fazla maddi yardımda (ODA yardımları) bulunmalarını ve teknik yardım vermelerini ifade eder. Çevre korunması konusunun Birleşmiş Milletler Yeni Binyıl hedefleri arasında yer alması ise günümüzde konuya verilen önemin bir yansımasıdır.

Kaynak israfı: İthalat ikamesi, karşılaştırmalı
üstünlüklere uygun bir kaynak dağıtımına dayanmaz. Yüksek koruma duvarlarının arkasında geliştirilmeye çalışılan endüstrilerde, uluslararası standartlara göre maliyetler ve fiyatlar yüksek, kalite ise
düşük olmaktadır

Dışa bağımlılık: İthalat ikamesi, başlangıçta
güdülen amacın tersine, ulusal ekonominin dışa
bağımlılığını artırır. Bu politikalar gerçekte, ithalatın toplam hacminden çok, bileşimini etkiler.
Nihai malların ithalatı azalır, buna karşılık ara malları, yatırım malları ve teknoloji ithali artar.

Artan işsizlik ve ülkeye yabancı bir sanayi yapısı: Tüketim malları endüstrilerinden başlayarak
ara ve yatırım malları endüstrileriyle bütünleşmeyi
amaçlayan bir ithalat ikamesi (“derinlemesine” sanayileşme), ileri teknoloji ve sermaye yoğun üretim yöntemlerini özendirir.

ilk Beş Yıllık Sanayi Planı 1931’de uygulamaya konmuştur.

1963’te Planlı Kalkınma Dönemi’ne girilmiştir.

24 Ocak 1980 İktisadi Kararları: Türkiye
bu kararların alınması ile içe dönük sanayileşmeden dışa dönük sanayileşme modeline
geçmiştir.

Türkiye, 1963 tarihinde Ankara Antlaşması’nı
imzalamış ve o zamanki ismiyle AET’ye, ileride
tam üyeliği öngörülecek biçimde “ortak üye” olmuştu.

Az gelişmiş ülkelerin en önemli eleştirilerinden
birisi, klasik uluslararası büyüme teorisine yöneltilmişti. Bu teoriye göre, dünya ekonomisinin büyümesi için her şeyden önce “Merkez’i oluşturan
sanayileşmiş ülkelerin (Kuzey), sürekli ve istikrarlı
biçimde gelişmesine gerek vardır.

Az gelişmiş ülkelerin dış borç sorunlarının ortaya çıkmasında etkili olan daha birçok etken bulunmaktadır. Bunlar, ülkeden ülkeye değişebildikleri için genelleme yapmak güçtür. Ancak
önemli bazılarını belirtmekte yarar vardır.
Petrol fiyatlarındaki artışlar: 1973-74, 1979-
81 ve sonraki dönemlerde petrol fiyatlarında ortaya
çıkan hızlı artışlar, ithalatçı ülkelerde petrol faturalarının finansmanı için dış borçlanmaya olan ihtiyacı da artırmıştır.
Gelişmiş ülkelerde yaşanan durgunluk: Petrol fiyatlarındaki artışlar veya küresel mali krizler
nedeniyle sanayileşmiş ülkelerde yaşanan resesyonlar az gelişmiş ülkelerden yapılan ithalatı azaltarak
döviz gelirlerini düşürmüştür.
Reel faizlerdeki artışlar: 1970’lerde reel faizlerin düşük, hatta negatif (gerçekleşen enflasyonun
beklenen enflasyondan yüksek) olması, ödünç
alımları özendirmişti. Oysa 1980’lerde sanayileşmiş ülkelerde enflasyon oranlarındaki hızlı düşüşler
reel faiz oranını yükseltmiştir.
İlkel tarım ürünleri fiyatlarının düşmesi:
1980’lerin sonlarında ilkel tarım ürünü ve ham
madde fiyatları hızla düşmüştür. 1990 başlarında
bu ürünlerin fiyatlarında bir artış görülmüşse de
kısa süre sonra yeniden önemli düşüşler yaşanmıştır.
Az gelişmiş ülkelerde uygulanan iç tüketime
yönelik politikalar: Alınan dış borçlar çoğu ülkede
yatırımların değil, yabancı tüketim mallarının finansmanında kullanılmıştır. Bu ülkelerde hükûmet
bütçesinde görülen büyük açıklar ve uygulanan genişletici para politikaları dış borçların geri ödenmesini güçleştirmiş ve açıkların finansmanı için yeniden borçlanmayı zorunlu duruma getirmiştir.
Az gelişmiş ülkelerde hazırlıksız başlatılan
mali liberalleşme hareketleri: Gerekli koşullar
sağlamadan mali piyasalar üzerindeki hükûmet
kısıtlamalarının kaldırılması, bankaları ve öteki
kuruluşları gerekli titizliği göstermeden dış piyasalardan borçlanmaya yöneltmiş, karşılaşılan mali
krizler nedeniyle de bu borçlar geri ödenememiştir.

Singer-Prebisch tezinde, ticaret hadlerinin az
gelişmiş ülkeler aleyhine dönmesine neden olarak,
arz talep etkileri ve ekonomilerin yapısal esnekliğiyle ilgili bir dizi faktör üzerinde durulmuştur.
Taleple ilgili faktörler: Singer-Prebisch tezinde ticaret hadlerindeki bozulmaya neden olduğu
vurgulanan belli başlı talep etkenleri şunlardır:
Gıda maddeleri talebinin azalması: Az gelişmiş
ülkelerin ihracatı içinde gıda maddeleri önemli bir
yer tutar. Engel Kanunu’na göre, gelir arttıkça gıda
maddelerine yapılan harcamaların payı azalır, öteki
sanayi mallarına yapılan harcamaların oranı ise artar. Demek oluyor ki, gelişme ile birlikte sanayileşmiş ülkelerde az gelişmiş ülkelerin mallarına karşı
talep artışı yavaşlamaktadır. Oysa az gelişmiş ülkelerde gelir artışları dolayısıyla ithalat talebi, kendi
ihraç mallarına olan talepten daha fazla yükselir.
Tüketim yapısının bu yönde değişmesi ise ticaret
hadlerinin gıda maddeleri ihraç eden ülkeler aleyhine dönmesinde etkili olan önemli bir faktördür.
Doğal ham maddelerin yerine yapaylarının geçmesi: Doğal ham maddelerin yerine kullanılmak
üzere yapay olanlarının icat edilmesi ve hurda metallerin yeniden kullanıma sokulması, az gelişmiş
ülkelerin ihraç ettiği doğal ham maddelerin talebini azaltmakta ve bunların fiyatlarının düşmesine
yol açmaktadır.
Gelişmiş ülkelerde tarım kesimini koruyucu önlemler: Çoğu gelişmiş ülkelerde siyasal ve ekonomik gerekçelerle çiftçi sınıfını korumak için tarım
ürünleri ithaline önemli kısıtlamalar getirilmiştir.
Bu ise az gelişmiş ülkelerin ihraç mallarına olan talebi daraltan bir etkendir.
Arzla ilgili faktörler: Talep faktörlerinin yanında arzla ilgili faktörler de ticaret hadlerinin az
gelişmiş ülkeler aleyhine dönmesine neden olabilir.
Singer-Prebisch tezinde üzerinde durulan başlıca
arz faktörleri arasında şunlar yer almaktadır:
Teknolojik yenilikler ve faktör artışları: İhracat
kesiminde ortaya çıkan yenilikler, tarımsal ürünlerin arzını bollaştırarak ihracat fiyatlarını düşürür.
Ayrıca üretim faktörlerindeki artışlar (özellikle hızlı
iş gücü artışı), emek-yoğun ihraç mallarının üretimini genişleterek fiyatlarının düşmesine neden
olabilir.
Tekelci kuruluşların etkisi: Singer-Prebisch tezinde, gelişmiş ülkelerdeki güçlü işçi sendikalarının ve
sanayideki tekelci kuruluşların, verimlilikteki artışları fiyatlara yansıtmayıp yüksek ücretler ve kârlar
biçiminde kendilerine alıkoydukları savunulmaktadır. Az gelişmiş ülkelerde ise bu kuruluşların ya
hiç bulunmayışı, ya da etkisiz oluşu dolayısıyla
verimlilik artışları ihraç mallarının ucuzlamasıyla
sonuçlanmakta ve böylece de teknolojinin nimetleri gelişmiş ülkelere aktarılmaktadır. Ayrıca gelişmiş ülkelerde ihracat kesimindeki firmaların ileri
derecede tekelleşmiş olmaları, onların yüksek fiyat
uygulamalarını kolaylaştırır.
Katı ekonomik yapı: Tezde, ticaret hadlerindeki bozulmanın etkilerinden kaçınmayı engelleyen
üçüncü bir faktör olarak yapısal esneklikler üzerinde durulur. Az gelişmiş ülkelerde ekonominin yapısal esnekliği çok düşüktür. Eğer bir ekonomide
ihracat fiyatlarındaki düşme karşısında, kaynaklar
ihracat kesiminden kolayca yurtiçi kesimlere aktarılabiliyorsa, fiyatlardaki düşüş en az ekonomik
zararla atlatılabilir. Fakat az gelişmiş ülkelerde ekonomik yapı genellikle çok katı olduğundan uğranılacak kayıplar da o derece büyük olmaktadır.
Eleştiriler: Singer-Prebisch tezi, İktisat Literatüründe yoğun bir tartışma başlatmış ve şiddetli eleştirilere uğramıştır. Aslında ticaret hadleri çok daha
öncelerden üzerinde durulan bir konu idi. Ricardo,
tam tersi bir görüşü benimseyerek, tarımda azalan
verimler kanununun işleyişi dolayısıyla ticaret hadlerinin uzun dönemde sanayileşmiş ülkeler aleyhine değişeceğini öne sürüyordu. Bu görüşün daha
yakın tarihlerdeki temsilcilerinden birisi de ünlü
iktisatçı Lord Keynes’tir. Keynes, ticaret hadlerinin
bozulması nedeniyle Avrupa’yı “karanlık bir geleceğin” beklemekte olduğu kehanetinde bulunuyordu.
Fakat aşırı bir hızla değişen teknoloji karşısında bu
görüşlerin fazla bir geçerliliği olmamıştır.