ULUSLARARASI TİCARET

Hükûmetlerin ithal edilecek mal hacmi üzerinefiziki miktar veya değer olarak koyduğu sınırlandırmalara kota adı verilir. Kotalar, belirli sürelere göredüzenlenirler. Örneğin, altı ay veya bir yıl içinde ithal edilecek yabancı otomobillerin sayısını bin adet veya değerini bir milyon dolar olarak belirlemek gibi. İthalatı kotaya bağlı mallardan ayrıca gümrük vergisi de alınmakta olabilir.

Kotaların yurt içi mal arzını kısıtlamaları dolayısıyla fiyatlarda ortaya çıkan artışların neden olduğu kârdır. Kota kârları normalde ithalatçılara gider. Bazen de ihracatçılar veya devlet alır.

Türkiye’de kotalar ve ithalat yasakları yerli sanayii koruma ve dış ödeme açıklarını önleme amacıyla geçmişte yoğun olarak kullanılmıştır. 24 Ocak kararlarından sonrabaşlayan dış ticareti liberalleştirme hareketi içinde kotalara 1981 yılında son verildi. İthali yasak olan malların sayısı da
giderek azaltıldı ve 1990 ithalat rejimi ile tamamen (kanunen ithali yasak olanlar dışında) kaldırıldı.

Yakın tarihe kadar döviz karaborsası (Tahtakale piyasası) Türkiye’de de önemli bir olay durumunda idi. Ancak 1981’den sonra esnek kur sistemlerinin uygulanması ve döviz kontrolünün
yumuşatılması ile birlikte, serbest döviz piyasasının “karaborsa” niteliği ortadan kalkmıştır.

Yabancı paraların iç piyasada dileyen herkese, dilediği miktarda ve istenen amaç için satılmasının yasal olarak serbest olduğu ülkelerin ulusal parası. Tersi, “yumuşak paradır”.

Tarifeler, ithal kotaları ve kambiyo denetimi oldukça eski ticarete müdahale araçlarıdır. Ancak zaman
içinde bu araçlarda bir indirim sağlanırken çok sayıda yeni müdahale uygulamaları ortaya çıkmıştır. Özellikle 1973 Dünya Enerji Krizi’den sonra baş gösteren “enflasyonla birlikte işsizlik” (stagflasyon) uygulamaları karşısında sanayileşmiş ülkelerde korumacılık akımları yeniden yaygınlık kazanmıştır.

Çok Elyaflılar Anlaşması (MFA): Sanayileşmiş ülkeler tarafından, az gelişmiş
ülkelerin ihraç ettikleri tekstil ürünleri üzerine kota konulmasına olanak veren
çok yanlı anlaşma. 2005 yılı başında yürürlükten kalkmıştır.

Devletin dış ticarete müdahalesinde amaç her zaman ithalatın kısıtlanması olmayıp bazen de ihracatın özendirilmesidir. Bu amaçla alınabilecek önlemler çok çeşitlidir. Bunlar arasında örneğin
ihracatçıya vergi iadesi, dolaysız prim ödemesi, ihracata dönük üretim yapan sanayicilere düşük faizli
kredi ve ucuz girdi sağlanması, ihraç malını satın alacak yabancı ithalatçılara uygun koşullu kredi verilmesi vs. yer alır.

Serbest ticareti kısıtlamaya yönelik uygulamaların bir
diğeri de kartellerdir. Karteller, benzer mal veya hizmetleri üreten firmaların fiyatları belirlemek, üretimi kısmak, piyasaları bölüşmek veya yeni teknolojilerin uygulamaya konmasını sınırlandırmak gibi amaçlarla aralarında yapmış oldukları anlaşmalardır. Böyle bir anlaşmanın, farklı ülkelere ait firmalar arasında yapılması durumunda uluslararası karteller söz konusu olur. Karteller geçici anlaşmalardır;
kartele giren firmalar bağımsızlıklarını kaybetmezler. Bu özellikler onları şirket birleşmelerinden (tröstler) ayırır.

Hükûmetlerin ithal edilecek mal hacmi üzerine fiziki miktar veya değer olarak koyduğu sınırlandırmalara kota adı verilir. 

Tahsisli sistemde kotalar, başvuruda bulunan firmalar arasında üretim kapasitesi, ihracat, istihdam vs. gibi belirli ölçütlere göre dağıtılır (tahsis edilir). 

Uygulamada farklı kota türlerine rastlanır. Bunlardan birisi global kotalardır. Burada, ithalat hacmi miktar veya değer olarak belirlenir ancak ithalatın kimler tarafından (veya hangi ülkelerden) yapılacağı konusunda bir kısıtlama getirilemez. Fakat bu kotaların uygulanması durumunda erken davrananlar kotadan orantısız ölçüde büyük paylar alabilirken gerçek ihtiyaç sahipleri hiç ithalat yapamamak gibi bir sorunla karşılaşabilir. Ayrıca, kota ilanının hemen sonrasındaki yoğun ithalat dolayısıyla kotalar erkenden dolabilir ve dönem sonlarına doğru malları ülkeye ithal etme olanağı kalmayabilir. O nedenle uygulamada global kotalar yerine tahsisli kota sistemi (allocated quota) daha yaygın kullanılmıştır. 

Kotalarla gümrük vergileri arasındaki önemli bir fark, kotaların bütçeye gelir etkisinin olmamasıdır.Kotaların yurt içi mal arzını kısıtlamaları dolayısıyla fiyatlarda ortaya çıkan artışların neden olduğu kâr kıtlık rantıdır. Yurt içi fiyatlar üzerindeki etkileri açısından her kota miktarına eş değer bir gümrük ver-gisi bulunabilir.

Görünmez engeller: İthalatçı ülkelerin halk sağlığını, kamu düzenini, çevreyi korumak vs. gibi nedenlerle koydukları fakat bir dış ticaret engeli gibi etki doğuran yasal, idari veya teknik düzenlemeler. 

Fiyat artışının üst sınırı: Kotalarda fiyat artışının üst sınırı belirli değildir. 

Döviz kontrolü: Devletin döviz alım, satım, ihraç ve ithali üzerine kısıtlamalar koymasına dayanan uygulamalardır.

Çoklu kur uygulamalarının en basit şekli ikili kur sistemidir. Bu sistemde biri genellikle düşük tutulan bir resmî sabit kur, diğeri de arz ve talep koşullarına göre belirlenen serbest piyasa kuru vardır. 

Çok Elyaflılar Anlaşması (MFA): Sa-nayileşmiş ülkeler tarafından, az gelişmiş ülkelerin ihraç ettikleri tekstil ürünleri üzerine kota konulmasına olanak veren çok yanlı anlaşma. 2005 yılı başında yürürlükten kalkmıştır. 

İhracat kısıtlamaları konusunda bir diğer uygulama da ihracat ambargolarıdır. Ambargo, bir ülkeye karşı dış ticaret yasağı konulması, yani o ülkeye mal satışının ve o ülkeden mal alımının yasaklanmasıdır. Ambargo siyasal amaçlı bir önlemdir; genellikle ambargo yoluyla, hasım durumdaki yabancı ülkeye siyasal baskı yapılır.