Uluslararası Para Sistemi

Uluslararası ödeme sistemleri bakımından,
dünya ekonomi tarihinde belirli dönemler vardır.
Bunlardan birincisi, 1870’lerden 1930’lara kadar
süren “altın para çağı"dır.

Uluslararası ödeme sistemleri bakımından,
dünya ekonomi tarihinde belirli dönemler vardır.
Bunlardan birincisi, 1870’lerden 1930’lara kadar
süren “altın para çağı”, ikincisi, 1930 ile 1944 arasını
kapsayan “buhran dönemi”, üçüncüsü 1944
ve 1973 yılları arasında uygulanan Bretton Woods
Sistemidir. Dördüncüsü ise “karma uygulamalar”
olarak da nitelendirebileceğimiz hâlen içinde bulunduğumuz
dönemi kapsar.

Altın para standardı: Her ülkenin ulusal
parasının değeri belirli ağırlıkta saf altın
biçiminde tanımlanır; altının alım ve satımı,
ithal ve ihracı serbesttir.

Altın paritesi: Ulusal para ile altın arasında
ülkenin belirlemiş olduğu sabit fiyat.

Birinci Dünya Savaşı sırasında altın standardı uygulamasını durduran ülkelerin savaştan
sonra yeniden altın standardı uygulamasına giriştikleri 1920’li yıllar. Dünya para tarihinde bu ikinci altın standardı denemesi başarılı olamamıştır. Çünkü her şeyden önce, böyle bir sistemin yaşayabilmesi için gereken temel ekonomik ve sosyal koşullar ortada yoktu. Devlet müdahaleciliğinin giderek arttığı XX. yüzyılın ekonomik ve sosyal dünyası, XIX. yüzyılın
liberal ekonomisinden çok farklı idi. Artık uluslararası ticaret ve ödemelerde sınırsız bir serbestî söz
konusu değildi. 

Komşuyu zarara sokma politikası: 1930
Büyük Dünya Depresyonu’nu izleyen yıllarda
ABD’nin gümrük tarifelerini yükselterek
işsizlik sorunlarını çözmeye çalışması.

İki yanlı ödeme anlaşması: 1930’larda
altın standardının yıkılması ile ülkelerin
takas esasına dayalı olarak birbirleriyle
yaptıkları dış ticaret anlaşmaları.

Para alanları: Uluslararası ödemelerinde
dolar, euro, sterlin vs. gibi aynı parayı
kullanan ve ulusal paralarıyla bu para arasında
sabit kur ilişkisi bulunan ülkelerin
oluşturdukları grup.

Kambiyo denkleştirme fonu: Merkez
bankasında oluşturulan ve yabancı paraları
kapsayan bir fon; bu fon ulusal paranın
değerini istikrarlandırmak için merkez
bankasının piyasaya yapacağı müdahalelerde
kullanılır.

İkinci Dünya Savaşı’ndan önceki dönemde,
uluslararası mali konularda dayanışma örneklerine
çok az rastlanmıştır. Oysa, savaş sonrası dönemde,
oldukça sıkı bir uluslararası iş birliği görülür.

Savaştan sonra uygulanmak üzere, kararlaştırılan
para sistemine, toplantıların yapıldığı yerin
isminden dolayı Bretton Woods Sistemi denmektedir.
Fakat sistemin düzenli işleyişini sağlamak
görevi kendisine verildiği için bu sisteme “IMF sistemi”
de denmiştir.

Bretton Woods Sistemine göre ABD dışındaki
tüm IMF üyeleri, resmî kurdan paralarının değerini
dolar cinsinden tanımlamışlardı. Bir paranın
resmî dolar karşılığına onun “dolar paritesi” adı veriliyordu.
ABD’nin ise ayrıcalıklı bir durumu vardı.
Bu ülke doları, başka bir ülkenin parasına değil,
1 ons: 35$ fiyatından altına bağlamıştı. Bilindiği
üzere altın fiyatları ons cinsinden ifade edilir. Bir
ons 31 grama eşittir.

Bretton Woods Konferanslarında ayrıca Uluslararası
Para Fonu (IMF) ile Uluslararası İmar ve
Kalkınma Bankasının (IBRD: Dünya Bankası)
adı ile iki ayrı ekonomik ve mali örgütün kurulması
kararlaştırıldı. Bu ikiz kuruluşlardan birincisi
uluslararası para sisteminin işleyişinden sorumlu
olacak, ikincisi ise ekonomik amaçlarla görevli olacak
ve Avrupa’nın onarım ve kalkınma çabalarına
(daha sonra az gelişmiş ülkelere) mali kaynak sağlayacaktı.

Bretton Woods Konferanslarına, Sovyet Rusya
ve Doğu Avrupa ülkeleri ile birlikte kırk dört ülke
temsilcisi katılmıştı. Bunların çoğunu az gelişmiş
ülkeler oluşturuyordu. Fakat Sovyetler Birliği ve
öteki Sosyalist ülkeler (Romanya hariç) Bretton
Woods Anlaşması’nı imzalamadılar. Dolayısıyla
Bretton Woods temelde Batılı kapitalist ülkelerin
oluşturdukları bir sistem durumunda kalmıştır.

IMF’nin başlıca görevi, dış açık veren üye ülkelere
kısa süreli kredi sağlamaktı. Kullanılan finansman
kaynaklarına ve alınan iç önlemlere karşın,
açıklar giderilememişse, ancak o takdirde devalüasyona
başvurulabilecekti. Fon yasalarına göre yüzde
10’dan daha yüksek oranda yapılacak bir devalüasyon
için IMF’nin iznini almak gerekiyordu. Fonun
izin vermesi ise ödemeler bilançosunda “köklü bir
dengesizlik” (fundamental disequilibrium) bulunması
kaydına bağlanmıştı. Ancak Fon, devalüasyon
konusundaki bu katı tutumunu sonraki yıllarda
değiştirmiş ve kredi kullanmak isteyen hemen her
ülkeye devalüasyon koşulunu öne sürmeye başlamıştır.

Bretton Woods sistemi ile dolar altına bağlı, değeri
sabit bir para idi. Öte yandan da bütün ulusal
paraların bağlandığı ortak payda (numéraire) oluşturuyordu.
Bu özelliklerin sonucunda dolar uluslararası
ekonomik ve mali alanda şu gibi fonksiyonları üstlenmiş
oluyordu.
1. Uluslararası ödeme aracı: Dolar bir uluslararası
ödeme aracı idi çünkü uluslararası ödemelerde
ağırlıklı olarak dolar kullanılıyordu.
2. Uluslararası değer standardı: Değeri değişmeyen
bir para olduğu için uluslararası
borç, alacak, ödeme, bütçe gibi mali değerler
dolara bağlanıyor veya bu değerler dolarla
ölçülüyordu.
3. Rezerv aracı: Dış ödemelerde yaygın olarak
kullanıldığı için dolar altın ile birlikte
ülkelerin dış ödemelerinde kullanmak üzere
biriktirdikleri bir dış rezerv parası durumunda idi.

4. Müdahale aracı: Tüm ülkeler paralarının
resmî değerini dolar cinsinden tanımladıkları
için, bu değerin sabit tutulması için
piyasaya yaptıkları müdahalelerde (merkez
bankasının piyasadan döviz alım ve satımları)
dolar kullanılmıştır.
Bütün bu özellikler ise Amerikan dolarına uluslararası
ekonomide bir tür anahtar para statüsü
kazandırmıştı.

Anahtar para: Uluslararası ticarette ödeme
aracı, değer standardı, rezerv ve müdahale
aracı olarak kullanılma gibi görevleri
yerine getiren ulusal para, Amerikan doları
için yapılan niteleme.

Emisyon kazancı: Geçmişte, bir madeni
paranın yapıldığı metalin değeri ile paralık
değeri arasındaki fark; uluslararası ticarette
ABD’nin dolar basarak ithalatını
finanse edebilmesi nedeniyle elde ettiği
özel avantajlar.

Amerika dışındaki ülkelerin, ithalat giderlerini
finanse edebilmeleri ancak mal veya hizmet ihracı
ile veya başka bir yolla önce dolar kazanmalarına
bağlıdır. Sistemin yalnız ABD’ye sağladığı bu ayrıcalığa,
aşağıda da görüleceği gibi, emisyon (seignorage)
kazançları adı verilir. Kuşkusuz doların bu
statüsü, Amerika’ya uluslararası siyasal ilişkilerde
de çok önemli bir üstünlük sağlamıştır.

Smithsonian kararları: 18 Aralık 1971
tarihinde alınan bu kararlarla Amerikan
doları diğer ülke paraları karşısında tarihinde
ilk kez devalüe edildi.

Tüneldeki yılan: Smithsonian kararları
ile dolar devalüe edilip, öteki paralar
toplam % 9 dalgalanma marjı ile yeniden
dolara bağlanmıştı. AB ülkeleri ise kendi
paraları aralarındaki dalgalanma marjını
dolara karşı olan dalgalanma marjının
yarısı ile sınırlandırdılar, buna “tüneldeki
yılan” denir.

1973 yılının Mart ayında başlıca sanayileşmiş
ülkeler paralarını Amerikan doları karşısında dalgalanmaya
(tek tek veya Avrupa Topluluğunda olduğu
gibi birlikte) bıraktılar. Böylece de sabit kurlu
Bretton Woods sistemi yıkılmış oldu.
Bu durumda serbest dalgalanmaya geçmek,
başlıca sanayileşmiş ülkeler için hemen hemen
tek seçenek durumunda idi. Çünkü uygulayabilecekleri,
önceden hazırlanmış, anlaşmalara dayalı
bir para sistemi yoktu. Ancak yine de dalgalı kur
uygulamalarının kısa süreceği düşünülüyor, ileride
geçmiştekine benzer biçimde geniş kapsamlı yeni
bir uluslararası düzenleme yapılacağı bekleniyordu.
Ancak geçen zaman, ülkelerin bu uygulamalardan
fazla şikâyetçi olmadıklarını gösterdi. Belki de o
nedenle, yeni bir sistem oluşturulması konusu büyük
ölçüde güncelliğini yitirdi.
Özet olarak belirtmek gerekirse, bugün dünyada
bütün ülkeler tarafından paylaşılan, anlaşmalarla
kurulmuş, tek kur sistemine bağlı bir uluslararası
para sistemi yoktur. Bunun yerine, sabit kur sisteminden
dalgalı kur sistemine kadar değişebilen ve
ülkelerin kendileri tarafından seçilen, farklı sistem
ve uygulamalar vardır.