Dış Ödemeler Bilançosu Analizleri

Parasal uluslararası iktisat teorisinin en temel
konularından birisi, dış ödemeler bilançosudur.

Dış ödemeler bilançosu, (balance of payments) ülkelerin belirli bir dönem içerisindeki dış ekono­mik ve mali ilişkilerinin durumunu gözler önüne serer. Ülkenin mal, hizmet ve sermaye akımları gibi işlemler dolayısıyla dış dünyadan sağladığı gelirle­rin dışarıya yaptığı ödemelere eşit olup olmadığını ortaya koyar.

Bir ülkenin dış ödemeler bilançosun­daki denge ya da dengesizlik, o ülkenin uluslararası ödeme gücündeki iyileşme ya da bozulmaları yan­sıtır, dolayısıyla da çoğu kez o ülkenin uluslararası alandaki ekonomik ve mali itibarının bir göstergesi olarak yorumlanır.

Bir ülkenin dış ekonomik ilişkilerinin sağlıklı bir yolda
olup olmadığının belirlenmesi, bir sorun varsa gerekli
önlemlerinin zamanında alınması ve politika
düzenlemelerinin yapılması için, ödemeler bilançosu
istatistiklerinin sürekli olarak izlenmesi gerekir.

Uluslararası ekonomik işlemler: Ele alı­nan bir ülke ile dış dünya arasındaki mal, hizmet ve faktör akımlarını ifade eder.

Ödemeler bilançosu genellikle, bir ülkede yer­leşik kişilerin (gerçek kişi veya firma) belirli bir dönem boyunca yabancı ülkede yerleşik kişiler­le yaptıkları tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gösteren sistematik bir kayıt biçiminde tanımlanır.

Ülkede yerleşik olma: Normal olarak ekonomik faaliyetlerini o ülkede yürüten kişi, firma ve kamu kuruluşlarını ifade eder, uluslararası ekonomik ilişkiler açı­sından ülkede yerleşik olma, sahip olunan yurttaşlıkla aynı olmayabilir.

Bununla birlikte, ülkede yerleşik olma ilkesinin istisnaları da vardır. Örneğin; ülkede sürekli oturan yabancı ülke temsilcileri (yabancı elçilik ve konso­losluk görevlileri, diplomatlar gibi), yabancı silahlı kuvvetler mensupları, vb. oturdukları değil, yurttaşı bulundukları ülkede yerleşmiş kişiler olarak işlem görürler. Buna göre diyelim ki Ankara’da sürekli gö­revle oturan bir yabancı diplomatın satın aldığı bir halı, Türkiye açısından bir ihracat işlemidir. Bunun gibi, ülkedeki uluslararası kuruluşlarda çalışan kişiler de görev yaptıkları ülkede yabancı sayılırlar.

Şirketlerin ise tüzel kişiliği vardır. Bir şirket nor­mal olarak, kurulduğu ülkede yerleşik sayılır. Ana merkezin dışında açılan şubeler ise normal olarak fa­aliyetini yürüttüğü yabancı ülkede yerleşik kişi (tü­zel kişi) kabul edilir. Buna göre, söz gelişi Türkiye’de kurulu Amerikan şirketleri, ödemeler bilançosu açı­sından yerli şirketlerle aynı işlemi görürler; söz gelişi bunların iç piyasadaki satışları, ham madde veya ara malı alımları Türkiye’nin dış ticaretine girmez. An­cak bunların ana ülkelerine transfer ettikleri dövizler veya yurt dışına yaptıkları satışlar, Türkiye’nin öde­meler bilançosuna kaydedilir.

Alacaklı işlemler: Ülkede yerleşik kişiler
lehine yabancılar üzerinde bir alacak hakkı
doğuran işlemlerdir, ödemeler bilançosunun
aktifine kaydedilir

Borçlu işlemler: Yabancılar lehine, ülke­de yerleşik kişiler üzerinde bir alacak hak­kı doğuran işlemlerdir, bilançonun pasifi­ne kaydedilirler.

Otonom işlemler: Denkleştirici işlemle­rin tersi; yapılış nedeni ödemeler bilanço­su dengesini sağlamakla ilgili bulunmayan işlemlerdir, çizgi üstü işlemleri olarak da adlandırılırlar

Denkleştirici işlemler: Otonom işlemle­rin sonucunda ortaya çıkan dengesizliğin neden olduğu işlemler, çizgi altı işlemleri olarak da adlandırılırlar.

Cari işlemler hesabı: Mal ticareti, hizmet ticareti ve tek yanlı transferleri kapsar.

Cari işlemlere kaydedilen işlemler de kendi ara­sında üç alt bölüme ayrılırlar: Mal ticareti, hizmet ticareti ve tek-yanlı (karşılıksız) transferler.

Dış ticaret bilançosu: Ülkenin mal ihra­catı ile mal ithalatı arasındaki denge

Dış turizm: Yabancı turistlerin ülkede yap­tıkları harcamaları belirtir. Yabancı turistler gezi, konaklama, yiyecek, müze ziyaretleri, hediyelik eşya vs. gibi dış hizmetlerden yararlanmak için dövizle ödemede bulunurlar. Bu kaynaktan sağla­nan gelirler, ele alınan ülke için aynen mal ihraca­tına benzer. O nedenledir ki dış turizm, gelenek­sel benzetme ile, “bacasız fabrika” sayılmaktadır. Tersine, ülkede yerleşik kişilerin yabancı ülkeler­de yapmış oldukları geziler de mal ithalâtı gibi borçlu işlemler arasında yer alır.

Uluslararası taşımacılık: Kara, deniz ve hava yolu araçlarıyla yabancı ülkelere yolcu ve yük taşımacılığından kazanılan dövizler veya ya­bancılara yaptırılan taşımacılık işlemleri dolayı­sıyla yapılan ödemeler bu grupta yer alır.

Uluslararası bankacılık ve sigortacılık: Ulusal banka ve sigorta şirketlerinin uluslararası faaliyetlerden kazandıkları dövizler veya bu hiz­metler için yabancı kuruluşlara yapılan ödemeler bununla ilgilidir.

Uluslararası inşaat hizmetleri: Ülkede yer­leşik olanların yabancı ülkelerde yaptıkları inşaat ve danışmanlık hizmetleri ile ana ülkede yabancı­lar tarafından sağlanan bu tür hizmetleri kapsar.

Türk müteahhitlerinin yurt dışı inşaat hizmet­lerinden sağladıkları kazançlar ödemeler denge­mizde küçümsenmeyecek bir yer tutmaktadır.

Lisans bedelleri, kiralar, komisyonlar vs: Yurt dışındaki çeşitli şirket ve kuruluşlara, sağ­lanan özel hizmetler karşılığında yapılan ödeme­leri kapsar. Örneğin; telif hakları, royalty’ler, li­sans ödemeleri, leasing bedelleri, danışmanlık ve mühendislik ücretleri, yabancı filmlerin kiraları, mümessillik ve banka komisyonları, uydu kirala­rı, uluslararası bilgisayar, telsiz, telefon ve radyo hizmetlerinin bedelleri, vs. gibi.

Yurt dışı resmî hizmetler: Yurt dışında ül­keyi temsil eden elçilik veya konsolosluk görevli­lerinin ücret ve maaşları, devlete ait bina ve arazi­lerin bakım ve onarımı, dışarıdaki askerî birlik ve görevlilerin harcamaları, vs. gibi resmî harcama­lar bu grupta toplanır.

Görünmez ticaret: Ödemeler bilançosuna kay­dedilen hizmet ticaretine verilen genel isim.

Tek yanlı işlemler: Ödemeler bilançosuna kaydedilen, karşılık olarak bir ödeme ge­rektirmeyen işlemler, bağışlar ve yardımlar; transfer işlemleri olarak da adlandırılır

Cari işlemler bilançosu: Ödemeler bilan­çosunda cari işlemlerin alacaklı ve borçlu kısımları toplamı arasındaki farka denir.

Sermaye hesabı: Ödemeler bilançosuna kaydedilen ve ülkeye giren ve ülkeden çı­kan sermayeyi gösteren hesap.

Kısa süreli sermaye: Vadesi bir yıla kadar olan özel ve resmî nitelikteki uluslararası sermaye akımlarıdır, sıcak para olarak da adlandırılır

Resmî rezervler hesabı: Ülkenin merkez bankası tarafından tutulan uluslararası re­zervlerdeki değişmeleri gösterir

Sabit kur sisteminde amaç, döviz arz ve talep güçlerindeki bir değişme karşısında kurlarda ortaya çıkması söz konusu olan bir değişmenin tümüyle önlenmesidir. Bu da ancak merkez bankasının pi­yasada dış açık miktarında döviz satması ile gerçek­leşebilir.

Dış açık (fazla) ile resmî rezerv değişmeleri arasındaki
ilişkinin döviz kuru sisteminin sabit veya
değişken oluşuna bağlıdır.

İstatistik farklar kalemi: Ödemeler bi­lançosu istatistiklerini muhasebe kayıtları anlamında denkleştirmek amacıyla kulla­nılır ve bir tek kalemden ibaret kayıttır; bazen net hatalar ve unutmalar hesabı ola­rak da adlandırılır

İstatistik farklar hesabının çizgi üstü işlemleri ile çizgi altı işlemleri arasındaki dengeyi sağlamak için kullanılır.

Serbest dalgalanan kur sistemi: Kurların tamamen piyasanın işleyişine terk edildiği bu sistemde dış denge, kurların döviz arz ve talebimi eşitleyecek biçimde otomatik değişmelerle sağlanır.

Aşırı değerlenme: Hükûmet müdahale­leriyle kurların denge değerinden düşük tutulmasıdır, dış açık doğuran önemli bir etkendir

Spekülasyon: Yoğun spekülasyon dış dengesizlik doğuran, bazen daha da ileri gidilerek mali krizlere neden olabilen bir olaydır.

Uluslararası borçluluk dengesi: Bir ülke­nin o güne kadar birikmiş dış borç ve dış alacaklarını gösteren tabloyu ifade eder.

Potansiyel açık: Ülkenin uyguladığı dış ticaret ve kambiyo kısıtlamalarının kaldırıl­masıyla ortaya çıkabilecek gerçek dengesiz­liklerdir.