Dünya Ticaretinin Serbestleştirilmesi: Küreselleşme ve Ekonomik Birleşmeler

Küreselleşme, özellikle 1980 sonları ve 1990 başlarından itibaren dünyada yaygın olarak kullanılmaya başlanan bir kavramdır.

Küreselleşmenin üç boyutu: Ticari küreselleşme, mali küreselleşme ve üretimin küreselleşmesi.

Ticari küreselleşme veya küresel ticaret, diğerlerinden daha eski bir gelişmedir. Bu gelişme, 1947’de kurulan GATT çerçevesinde gümrük tarifeleri ve kotaların kaldırılarak uluslararası ticaretin evrensel boyutlarda serbestleştirilmesi çalışmaları ile başlatılmıştır.

Mali küreselleşme, ülkelerin kısa ve uzun vadeli sermaye akımlarıyla ilgili olarak uygulamakta
oldukları engel ve kısıtlamaları kaldırıp yurt içi piyasalarını dünya piyasaları ile bütünleştirmelerinin
bir sonucudur.

Üretimin küreselleşmesidir ki bu da sınır ötesi üretimin yaygınlaşmasını ifade eder.

WTO, 1 Ocak 1995 tarihinde faaliyete geçmiştir. ,

GATT (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması): Dünya ticaretini serbestleştirmek üzere 1947 yılında yapılan ve 1995 yılında Dünya Ticaret Örgütünün (WTO) kapsamına alınan çok yanlı bir anlaşma.

WTO’da çözüm konusunda etkili karar alınmasını sağlamak için bir “Anlaşmazlıkların Çözümü Organı” kurulmuştur.

Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Organı: WTO’nun üye ülkelerin dış ticaret politikalarını denetlemekle görevli birimi.

WTO'nun uluslararası ticarette ayrımcılığın kaldırılması için GATT’tan devralınan iki önemli kural vardır: En çok kayrılan ülke kuralı ve ulusal işlem kuralı.

En fazla kayrılan ülke kuralına göre, bir üye ülkenin diğerinin mallarının ithalatıyla ilgili olarak
ona verilen bir ödün (tarife indirimi gibi) veya sağlanan bir kolaylık, ayrım yapmadan diğer bütün ülkelere de aynen geçerli kılınmalıdır.

Serbest ticaret bölgeleri ve gümrük birlikleri bu kuralın dışındadır.

Ulusal işlem kuralıdır ve yurt içinde uygulanan vergi ve öteki müdahalelerde yerli mallarla yabancı mallar arasında bir fark gözetilmeden hepsine aynı işlem yapılmasını ifade eder.

1944’te toplanan Bretton Woods Konferansların sonucunda kurulmasına karar verilen iki örgütten birisi olan Dünya Bankası’nın görevi Avrupa ekonomilerinin onarımına katkıda bulunmak (daha sonraları az gelişmiş ülkelere kalkınma yardımı sağlamak), ikincisi olan Uluslararası Para
Fonu’nun görevi de uluslararası parasal ve mali sistemin düzenli biçimde işlemesini sağlamaktı.

1947-48 arasında Havana’da (Küba) toplanan elli kadar ülkenin temsilcisi Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) adı verilen bir organın kurulmasını kararlaştırdılar.

ITO yasasında, örgütün temel görevinin uluslararası ticarette gümrük tarifeleri ve öteki kısıtlamaların kaldırılarak, dünya ticaretinin serbestleştirilmesi olduğu açıkça belirtiliyordu.

ITO sözleşmesi, ülkelerin iç ekonomik politikalarına karışma niteliği taşıdığı gerekçesiyle başta ABD
olmak üzere, bazı sanayileşmiş ülkelerin yasama organları tarafından onaylanmamıştır.

GATT, korumanın zorunlu olduğu durumlarda, gümrük tarifelerini kotalardan üstün tutar. Çünkü tarifeler hem daha “saydam” hem de piyasa mekanizması ile daha uyumlu araçlardır.

Haksız rekabet uygulamaları: GATT ilkelerine göre, bir üye ülkenin ihracata uyguladığı sübvansiyonlar ithalatçı ülke ekonomisi üzerinde olumsuz etkilere neden oluyorsa, o da kendini korumak için telâfi edici vergiler koyabilir.

GATT Tokyo Görüşmeleri sırasında bir Anti-Damping Kodu ile Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Vergiler Kodu benimsemiştir.

1. Serbest ticaretin gerektirdiği şiddetli rekabet ve maliyeti düşürme girişimleri, üreticilerin
kaynakları aşırı kullanmasına neden olabilir ve dolayısıyla çevre konusunda daha düşük standartlar
benimsenmesine yol açabilir.
2. GATT, ithalatçı ülkelerin bir malın nasıl veya hangi yöntemlerle üretildiğine bakarak, ithalini kısıtlayıcı önlem uygulamalarına izin vermez. Oysa bazı malların üretiminde doğal çevreyi bozucu
yöntemler uygulanmış olabilir. 
3. GATT’ın, çevre koruma standartları yüksek olan ülkelerin, düşük çevre standardına sahip ülkelerden yaptıkları ithalat üzerine özel bir vergi koymalarına da karşı olması ile ilgilidir. Aşağıda da belirtileceği gibi ileri sanayileşmiş ülkelerdeki üreticiler bunun gelişmekte olan ülkelerle yapılan ticarette “haksız rekabet” yarattığını iddia etmektedirler.

Yeni Korumacılık Akımı: GATT 47 sözleşmesine göre, bir üye ülkenin ihracatı, ithalatçı üye ülkede ciddi bir zarara yol açıyor veya böyle bir tehlike doğuruyorsa, bu durumda ithalatçı ülke hükümeti iç piyasasını korumak amacıyla kısıtlayıcı önlemler alma hakkına sahiptir.

Yeni korumacılık adı verilen bu akım çerçevesinde, özellikle az gelişmiş ülkelerin ihraç ettikleri
tekstil, gıda, ayakkabı, çelik vs. gibi emek yoğun ürünler üzerine gönüllü ihracat kısıtlamaları (ihracat kotaları) konulmuştu.

GATT 1947 yılında Cenevre’deki ilk toplantısından 1994 yılındaki son toplantısı olan Uruguay
Toplantılarına kadar sekiz adet toplantı yapmıştır.

Tokyo görüşmeleri esnasında az gelişmiş ülkeler için de karşılıklı olmama ilkesi kabul edildi.

Bu ilkeye göre, az gelişmiş ülkeler kendi ihraç ürünleri için sanayileşmiş ülke pazarlarında tarife indirimlerinden yararlanacak fakat sanayileşmiş ülkelerden yaptıkları ithalâtta karşılık olarak bir indirimde bulunmaları gerekmeyecekti.

Tarımda, sanayide ve hizmetlerde küresel ticareti serbestleştirmek

Tarımsal sübvansiyonların kaldırılması konusunda.

15 Nisan 1994’te Fas’ın Marakeş kentinde 125 ülke nihai anlaşmayı imzalamıştır.

Uruguay Görüşmeleri o güne kadar yapılanlar içinde gerek katılan ülke sayısı, gerekse ele alınan
konular açısından en geniş kapsamlısıdır.

Uruguay Görüşmeleri

Bu toplantılara Yeni Binyıl Görüşmeleri adı verilmişti.

Yeni toplantıya gerekçe olarak gösterilen nedenler arasında, birçok ülkenin tarım ürünleri ve
hizmetler ticareti üzerindeki kısıtlamaların azaltılmasını arzulamaları, sanayi malları alanında kalan tarifelerin de indirilmesini, anti-damping ve fikrî mülkiyet haklarına ilişkin birçok noktanın açıklığa kavuşturulmasını istemeleri vs. bulunuyordu. Sanayileşmiş ülkeler ayrıca “çalışma standartları” adı verilen (az gelişmiş ülkelerin kesinlikle karşı oldukları) konuların, uluslararası ticaretin çevre üzerinde etkilerinin ve firmaların üretim yerlerini uluslararası alanda kaydırmaları gibi sorunların tartışılması yönünde isteklerde bulunuyorlardı.

Doha Görüşmeleri

Doha Görüşmeleri adı verilen bu görüşmelerin gündeminde örneğin, sanayi ürünleri ile birlikte tarım ürünleri ve hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi, tarımsal sübvansiyonların kaldırılması, anti-dampingle ilgili kuralların sıkılaştırılması, uluslararası yatırım ve rekabet politikalarının geliştirilmesi vs. gibi konular yer almaktaydı.

İktisadi birleşmeler teorisi: Ekonomik ve coğrafi yönden yakın bir grup ülkenin aralarında serbest ticaret bölgesi, gümrük birliği veya ekonomik birlik kurarak dünya ticaretini serbestleştirmeleri.

1. Tercihli Ticaret Anlaşmaları
2. Serbest Ticaret Bölgesi
3. Gümrük Birliği
4. Ortak Pazar
5. İktisadi Birlik

Tercihli Ticaret Anlaşmaları

Serbest Ticaret Bölgesi

Gümrük Birliği

İktisadi Birlik

Parasal birlik, üye ülkelerin ulusal paraları arasında sabit kur ilişkisi kurulmasını öngörmekte,
bunun için de ulusal para ve maliye politikalarının uyumlaştırılmasını amaçlamaktadır.

Parasal birlik

Serbest ticaret bölgeleri, üyelerin dışa karşı farklı tarifeler uygulamaları dolayısıyla, uluslararası
ticareti dolambaçlı yollara saptırabilir.

Statik etkiler, teknoloji ve ekonomik yapının sabit kalması varsayımı altında, üretim faktörlerinin yeniden dağıtımı dolayısıyla ortaya çıkacak etkileri ifade eder.

Tek bir piyasanın yerine, birleşme hareketi ile ortak bir geniş piyasanın geçmesi, kaynak arzını, üretim yönetimini ve teknolojiyi değiştiren bir dizi sonuçlar doğurmasına dinamik etkiler denir.

Statik etki

Dinamik etkiler 

Ticareti saptırıcı etkiler: Gümrük birliğinin kurulması ile birlik dışında kalan ülkelere ortak gümrük tarifesi uygulandığı için daha verimli olan ve birlik dışında kalan bu ülkelerden yapılan ithalat hacminde ortaya çıkan azalma.

Ticaret yaratıcı etki gümrük birliği, dolayısıyla üye ülkelerdeki yüksek maliyetli üretimin yerine birlik içindeki daha verimli ülkenin üretiminin geçmesi dolayısıyla ortaya çıkar.

Gümrük birliklerinin dünya refahına net etkisi, doğurduğu ticaret yaratıcı ve ticareti saptırıcı etkilerin göreceli büyüklüğüne bağlıdır.

Eğer ticaret yaratıcı etki, ticareti saptırma etkisinden daha büyükse birlikler ortalama kaynak verimliliğini yükseltecek ve dünya refahını yükseltecektir.

Gümrük birliklerinin statik etkileri ilk kez 1950’lerde Kanadalı ünlü iktisatçı Jacob Viner
tarafından incelenmiştir.

Tamamlayıcı ekonomiler: Birbiri ile rekabetçi olmayan veya birbirine benzemeyen mallar üreten ülkeler

Rekabetçi ekonomiler: Birbirine benzeyen mallar üreten ülkeler.

1. Dış rekabetin artması
2. Ölçek ekonomileri
3. Teknolojik ilerleme
4. Yatırımları özendirme
5. Kaynak hareketliliği

Zollverein

1. Mal standartları
2. Hizmet sektörü
3. Kamunun satınalım işlemleri
4. İşletme hukuku ilkeleri
5. Ortak rekabet kuralları
6. İnsanların serbest dolaşımı
7. Yasal ve yönetsel engeller

Yasal ve yönetsel engeller: İşletme, vergi, muhasebe, anti tröst yasaları gibi alanlarda uyum sağlanmalı. Ayrıca, Sınai ve Fikrî Haklar Yasası, Patent Yasası ve ticaret unvanı gibi ekonomi ve ticaret alanlarına ilişkin yasalardaki farklılıkların da giderilmesinde zorunluluk vardır.

Avrupa Ekonomik Topluluğu, 1992’de imzalanan Maastricht Anlaşması ile ekonomik ve parasal birlik kurulması kararı aldı.

İkinci en iyi teorisi

Özel monopoller, hükümet müdahaleleri veya üretimdeki dışsallıklar nedeniyle özel maliyet ve sosyal maliyet (ve özel fayda-sosyal fayda) eşitliği sağlanamamaktadır.

Gümrük birlikleri

Kutuplaşma teorisi: Gümrük birliği içinde geri kalmış ülke ile göreceli olarak ileri ülkeler arasındaki farkın giderek açılması, geri kalmış ülkenin daha da yoksullaşması.

Az gelişmiş ülkelerin iktisadi birleşme hareketleriyle ilgilenmelerinin asıl nedeni birleşmeden yararlanarak sanayileşme hızlarının yükseltilmesidir.

İsviçre, Norveç ve İzlanda

ABD, Kanada ve Meksika