Tarife Dışı Ticaret Politikası Araçları

Geleneksel olarak tarife dışı araçların ağırlıklı bir bölümünü miktar kısıtlamaları oluşturur.

İthal edilecek mal miktarının fiziki miktar veya parasal değer olarak sınırlandırılmasını öngören kısıtlamalar ithal kotalarıdır.

İthalat kotaları, yurt içi sanayi ve tarım kesimini korumak ya da ödemeler bilançosu açıklarını önlemek gibi nedenlerle kullanılırlar.

Az gelişmiş ülkeler özellikle ithalatı ikame edici sanayileşme politikalarının bir aracı olarak kotaları yaygın biçimde uygulamışlardır.

İthalat hacminin miktar veya değer olarak belirlendiği ancak ithalatın kimler tarafından (veya hangi ülkelerden) yapılacağı konusunda bir kısıtlama getirilmediği kota global kotadır.

Tahsisli sistemde kotalar, başvuruda bulunan firmalar arasında üretim kapasitesi, ihracat, istihdam vs. gibi belirli ölçütlere göre dağıtılır (tahsis edilir).

Belirli dönemdeki ithalat için belirlenen sınırların olduğu, ancak kotanın dolmasından sonra ithalat kapılarının kapatılmayıp, daha yüksek tarife ödenerek ithalata izin verilen kotalar gümrük tarife kotaları (tariff quotas)’dır.

Kotalarla gümrük vergileri arasındaki önemli bir fark, kotaların bütçeye gelir etkisinin olmamasıdır.

Kotaların yurt içi mal arzını kısıtlamaları dolayısıyla fiyatlarda ortaya çıkan artışların neden olduğu kâr, kıtlık rantı olarak adlandırılır.

Eğer karşı ülkedeki ihracatçılar malın dış piyasası üzerinde tam bir denetim sağlayacak biçimde örgütlenmişler (monopol durumu), buna karşılık ithalatçılar dağınık ve birbirleriyle rekabetçi durumda iseler, ihracatçılar mallarını yüksek fiyattan satarak bu kârları (kıtlık rantını) yüksek
bir olasılıkla kendilerine alıkoyarlar.

Eğer ithalatçılar örgütlenmiş (monopsoncu) ve ihracatçılar dağınıksa kıtlık rantı ithalatçılara gider.

Hükûmetin “açık artırma” ile lisansları en yüksek fiyat öneren ithalatçılara satması durumunda kıtlık rantı gümrük vergilerinde olduğu gibi devlet hazinesine gider.

Genellikle kotaların toplumsal üretim ve toplumsal tüketim maliyeti gümrük tarifelerinden daha yüksek olur.

Tarifelerin iç fiyatları, dış fiyatlara göre aşırı derecede yükseldiği durumlarda (tarife oranlarının yüksek olması) gümrük tarifeleri de mal kaçakçılığı yönünde bir özendiri doğurmuş olur.

Kotalarda iç satış fiyatının üst sınırı belirli değildir; bu iç talep esnekliğine bağlıdır.

GATT’ın tercihi, gümrük tarifelerinden yanadır. Ancak az gelişmiş ülkelere kalkınma amacıyla, kota izni verilmiştir.

GATT’ın tercihi, gümrük tarifelerinden yanadır. Ancak az gelişmiş ülkelere kalkınma amacıyla, gelişmiş ülkelere de yoğun sermaye çıkışını önleme gibi özel amaçlar için kota
izni verilmiştir

Yurt içi endüstrileri korumak amacıyla ithalatı önlemek için kota uygulamasına başvurmak bir zorunluluk durumuna gelebilir.

Yasaklanan malın ülkeye girişini tamamen önlenmek amacıyla. 

Türkiye'de 24 Ocak kararlarından sonra başlayan dış ticareti liberalleştirme hareketi içinde kotalara
1981 yılında son verildi.

İhracata dönük sanayileşme stratejileri ise dış ticarette liberalleşmeye dayanır.

Döviz kontrolü: Devletin döviz alım, satım, ihraç ve ithali üzerine kısıtlamalar koymasına dayanan uygulamalar.

Döviz karaborsası: Döviz kontrolünün uygulandığı ülkelerde, izinsiz olarak yapılan döviz alım satım işlemleri ve işlemlere uygulanan yüksek kurlar.

Konvertibilite: Yabancı paraların iç piyasada dileyen herkese, dilediği miktarda ve istenen amaç için satılmasının yasal olarak serbest olduğu ülkelerin ulusal parası. Tersi, “yumuşak paradır”.

Türkiye 1930’lardan, 1985’lere kadar çok katı döviz kontrolü uygulayan bir ülkedir. İzinsiz
olarak Merkez Bankasının dışında döviz alım ve satımı, döviz ihraç ve ithali yasaklanmıştır.

Çoklu kur uygulamalarının en basit şekli ikili kur sistemidir. Bu sistemde biri genellikle düşük
tutulan bir resmî sabit kur, diğeri de arz ve talep koşullarına göre belirlenen serbest piyasa kuru vardır.

Çoklu kur uygulamasında farklı farklı kurların belirlenmesi,  kaynak dağılımındaki etkinlik ve firmalar arasında rekabet eşitliği açısından önemli sakıncalar doğurur. Örneğin kaynak verimliliğinin yüksek olduğu, dolayısıyla ihracata yönelmesi beklenen endüstriler için düşük kurlar belirlenmesi, bu alandaki ihracatçı firmaların yabancı üreticilerle rekabet edememesine ve kaynakların verimsiz alanlara kaymasına neden olabilir.

1973 Dünya Enerji Krizi’den sonra baş gösteren “enflasyonla birlikte işsizlik” (stagflasyon) uygulamaları karşısında sanayileşmiş ülkelerde korumacılık akımları yeniden yaygınlık kazanmıştır. Bu korumacılık akımı Yeni Korumacılık olarak adlandırılmaktadır.  

Bu yeni korumacılık başta tekstil, ayakkabı, giyim, çelik vs. olmak üzere daha çok az gelişmiş ülkelerin yeni ihraç etmeye başladıkları emek-yoğun sanayi malları üzerinde ortaya çıktı.

Sanayileşmiş ülkelerde yaygınlaşan “yeni korumacılık” akımları kapsamında en çok kullanılan
araçlardan birisi gönüllü ihracat kısıtlamalarıdır. Genellikle ithalatçı durumdaki sanayi ülkesi ile ihracatçı durumda ve çoğunlukla emeğe dayalı az gelişmiş ülke arasındaki anlaşmalar sonucunda, az
gelişmiş ülkelerin ihracatı üzerine konulan bir kota niteliğindedirler. O nedenle bunlara ihracat kotaları da denir.

Gönüllü ihracat kısıtlamaları nitelikleri bakımından ithalat kotalarına benzerler. Ancak bunların
uygulamasını ithalatçı değil, ihracatçı yerine getirir.

İhracat kotaları özellikle, yeni sanayileşmekte olan ülkelerin imalat sanayii ürünleri ile tarım
ürünleri ihracatı üzerine konulur. En yoğun uygulandıkları alan “hassas” sektörler olarak bilinen
tekstil ve hazır giyimdir.

İhracat kotalarının uygulanması sonucunda yüksek fiyatlardan ihracat yapmakta olan yabancı ülkelerdeki firmalar da bir rant geliri elde ederler. Bu, bir anlamda daha önce ithalat kotaları ile ilgili olarak incelediğimiz “kıtlık rantına” benzer. Ancak ithalat kotalarında kıtlık rantını normal olarak ithalatçılar alırken, şimdi bu rant gelirleri ihracatçılara gitmektedir

Gönüllü ihracat kotaları, ihracatçı ülkedeki firmaların kartelleşme eğilimlerini de artırabilir

ABD, ilk kez 1955 yılında Japonya’nın tekstil ihracatını gönüllü ihracat kotaları ile sınırlandırmıştır

ABD, 1962 yılında bu ülke GATT’ın gözetimi altında pamuklu dokuma üzerinde, Uzun Vadeli Pamuklu Dokuma Antlaşması’nı (LTA) imzaladı.

Uzun Vadeli Pamuklu Dokuma Antlaşması’nı (LTA) 1974 yılına kadar yürürlükte kaldı ve o tarihte yerine ülke ve mal grupları yönünden daha kapsamlı olan Çok Elyaflılar Anlaşması (MFA) yapıldı.

Çok-Elyaflılar Anlaşması (MFA) başlıca tekstil ithalatçısı sanayileşmiş ülkelerle ihracatçı durumdaki sanayileşme yolundaki ülkeler arasında yapılmış bir çerçeve anlaşması idi. Bu anlaşma ile sanayileşmiş ülkeler, her az gelişmiş ülkenin kendilerine ihraç edebileceği tekstil miktarını gösteren kotaları belirleme hakkı elde etmişlerdi.

GATT’ın Uruguay toplantısında alınan karar uyarınca MFA Anlaşması ve ona bağlı olarak da
tekstil kotaları 2005 yılı başından itibaren uygulamadan kaldırılmıştır.

Görünmez engeller: İthalatçı ülkelerin halk sağlığını, kamu düzenini, çevreyi korumak vs. gibi nedenlerle koydukları fakat bir dış ticaret engeli gibi etki doğuran yasal, idari veya teknik düzenlemeler

1979’da GATT tarafından bir Satın Alma Kodu benimsenmiştir. Ancak Uruguay Görüşmelerinde daha ileri hükümler getiren bir anlaşma imzalandı ve kamu ihalelerinde sınır ötesi rekabetin sağlanması ilkesi kabul edildi.

Devletin dış ticarete müdahalesinde amaç her zaman ithalatın kısıtlanması olmayıp bazen de ihracatın özendirilmesidir. Bu amaçla alınabilecek önlemler çok çeşitlidir. Bunlar arasında örneğin
ihracatçıya vergi iadesi, dolaysız prim ödemesi, ihracata dönük üretim yapan sanayicilere düşük faizli kredi ve ucuz girdi sağlanması, ihraç malını satın alacak yabancı ithalatçılara uygun koşullu kredi verilmesi vs. yer alır.

Ucuz ithal malının ülkeye girişini engellemek için sınırdan giren mallardan içerideki yüksek fiyat ile arasındaki fark ölçüsünde alınan bir vergi telafi edici vergidir.

Avrupa Birliği’nin tarımsal destekleme politikasının esası telafi edici vergiye dayanır.

Ülkeler, ihracatı dolaysız parasal ödemelerle desteklemek yerine, girdi sübvansiyonu, düşük faizli kredi, vergi indirimi gibi dolaylı yollarla destekleme yoluna giderler.

İthalatla rekabet eden yerli endüstrileri korumak için başvurulan yollardan biri de fark giderici vergi uygulamalarıdır.

Bu vergilerin ithalatı kısıtlayıcı etkisi kesindir. Diyelim ki yabancı ihracatçılar, dış piyasa paylarını
artırmak için satış fiyatlarını indirmiş olsunlar. İhracatçıların bu yola gitmeleri karşısında ithalatçı ülke, fiyatlardaki düşüş ölçüsünde fark giderici bir vergi koyarsa, düşük fiyatlı ithal mallarının ülkeye girişi kesinlikle önlenmiş olur.

Bu vergilerin ithalatı kısıtlayıcı etkisi kesindir. Diyelim ki yabancı ihracatçılar, dış piyasa paylarını
artırmak için satış fiyatlarını indirmiş olsunlar. İhracatçıların bu yola gitmeleri karşısında ithalatçı ülke, fiyatlardaki düşüş ölçüsünde fark giderici bir vergi koyarsa, düşük fiyatlı ithal mallarının ülkeye girişi kesinlikle önlenmiş olur.

İhracat vergileri sanayileşmiş ülkelerde fazla kullanılmamakla birlikte gelişmekte olan ülkelerde oldukça yaygındırlar. 

Ülkemizde de fındık ve pamuk ihracatında bir zamanlar uygulanmış olan fon kesintileri de bu tür
uygulamaların örnekleri arasında sayılabilir.

İhracattan vergi alınması hazineye gelir sağlamak, ham maddelerin yurt içinde işlenmelerini
özendirmek, doğal ham maddenin arzını korumak ve ticaret hadlerini ülke lehine etkilemek gibi nedenlerle ilgili olabilir. Fakat az gelişmiş ülkelerde ihracat vergilerinin yaygın olarak kullanılması daha çok bunların devlet hazinesi için önemli bir gelir kaynağı olmasıyla ilgilidir.

ihracat ambargolarıdır, bir ülkeye karşı dış ticaret yasağı konulması, yani o ülkeye mal satışının ve o ülkeden mal alımının yasaklanmasıdır.

İhracat ambargosu: Ekonomik, askerî ve siyasi nedenlerle hasım durumdaki bir ülkeye belirli malların satışının hükûmet tarafından yasaklanmasıdır.

İhracat endüstrisindeki bir büyük firmanın malını dış piyasada iç piyasadan daha düşük bir
fiyattan satma uygulamasına damping adı verilir.

Bir ihracatçı firmanın yabancı piyasaya ulusal piyasadaki satış fiyatına göre daha yüksek fiyattan mal satmasına ters damping denir.

İhracatçı firmanın yabancı piyasayı ele geçirebilmek ve o piyasada monopol oluşturabilmek için, yerli
firmaların dayanamayacağı kadar düşük fiyatlardan o piyasaya mal satması yıkıcı damping olarak adlandırılır.

Anti-damping Vergisi: Piyasasında damping yapılan bir ülkede, hükûmetin yerli üreticileri korumak için yabancı satıcıya karşı uyguladığı özel bir vergi.

Anti-damping konusu ilk kez GATT’ın Kennedy Görüşmeleri sırasında (1964-67) ele alınmış ve
bir Anti-Damping Kodu hazırlanmıştır

Anti-damping kodu: Damping yapan ülkelerde açılacak soruşturmanın ve uygulanacak vergilerin esasını belirlemek üzere GATT’ın belirlemiş olduğu yönerge.

Anti-damping soruşturması: Yerli üreticilerin ulusal piyasada damping yapıldığı iddiası karşısında durumu araştırmak için yöntemi belirlenmiş olan inceleme.

Karteller, benzer mal veya hizmetleri üreten firmaların fiyatları belirlemek, üretimi kısmak,
piyasaları bölüşmek veya yeni teknolojilerin uygulamaya konmasını sınırlandırmak gibi amaçlarla aralarında yapmış oldukları anlaşmalardır.

Uluslararası hava taşımacılığı birliği (IATA): Hava taşımacılığı alanında belli başlı firmaların üye oldukları bir kartel.