Gümrük Tarifeleri

Tarifeler, malların sınırdan geçişi sırasında alınan vergilerdir. Bugün gümrük vergileri genellikle ithalata uygulanır. Ancak geçmişte, ihracattan ve transit mal geçişlerinden gümrük vergisi alınmasına da yaygın olarak rastlanmaktadır.

Ülkeler siyasal egemenliklerine dayanarak geçmişten beri gümrük tarifesi koymuşlardır. Bu şekilde hükûmetlerin tek taraflı kararı ile konulan tarifelere otonom tarife adı verilir.

Sözleşmeli tarife: Uluslararası anlaşmalarla belirlenmiş olan ve hükûmetin uygulamak zorunda bulunduğu gümrük tarifeleri.

Gelişmiş ülkelerde ve bir ölçüde az gelişmiş ülkelerde görülen tarife indirimleri GATT’ın 1994 tarihinde sonuçlanan Uruguay toplantılarında alınan bağlayıcı kararların bir sonucudur.

Bununla birlikte, hatırlatmak gerekir ki sanayileşmiş ülkelerle ilgili olarak tabloda görülen nispeten düşük oranlar, bazı gerçeklerin de gözden kaçmasına neden olmaktadır. Çünkü bunlar genel ortalamalardır. Oysa bu ülkelerde hâlen hassas sektör olarak kabul edilen tekstil, giyim, ayakkabı, seyahat valizleri, elektrikli makineler vs. gibi özellikle az gelişmiş ülkelerin ihraç ettikleri mallara karşı uygulanan tarife oranları çok daha yüksektir.

Gümrük tarifeleri, ithal mallarının yurt içi fiyatını yükselterek bu malların benzerlerini (ithalata rakip malları) üreten yerli üreticileri dış rekabetten koruyucu etki doğurur. Bu görevi yerine getirebilmek için vergi oranları yeteri kadar yüksek olmalıdır.

Gelir sağlama amacına yönelik olan tarifeler, genellikle halkın yaygın biçimde tükettiği mallar üzerine konulur. Ancak talebi esnek mallara uygulanan yüksek gümrükler, tüketimin kısılmasına yol açarak vergi gelirlerini önemli ölçüde düşürebilir.

Bir malın ithalinden o malın yüksek yurt içi fiyatı ile ondan düşük dünya fiyatı arasındaki fark tutarında veya daha yüksek ölçüde bir vergi alınması, ithalatı tümden önler ve bu durumda söz konusu mala tam bir koruma sağlanmış olur. Bu derece yüksek olan gümrük vergilerine yasaklayıcı vergi denir.

Spesifik tarife: İthal mallarının fiziki birimi başına sabit miktarda alınan bir gümrük vergisidir. Spesifik vergiler birim ve ağırlık gibi malların fiziki birimleri üzerinden alınırlar. Örneğin otomobil başına 1.000$ veya petrolün variline 20$ vergi konması gibi.

(F.O.B.: free on board: güvertede teslim), malın ihracatçının limanında, gemiye yüklendiği andaki fiyatıdır; maliyet ile malın geminin güvertesine yüklenmesine kadar yapılan masrafları kapsar

C.I.F. fiyat malın ithalatçı ülkenin limanına vardığı andaki fiyatı olup maliyet ile birlikte taşıma ve sigorta giderleri toplamından oluşur (C.I.F.: cost, ınsurance and freight: maliyet, sigorta ve navlun). Satış sözleşmesinde örneğin, “C.I.F. İzmir” biçimindeki bir kayıt malın teslim yerini belirtir.

Bir mal üzerine gümrük vergisi konulması, o malın yurt içi fiyatının yükselmesine yol açar. İç fiyatların artması ise malın yerli üretiminin genişlemesine, tüketiminin kısılmasına ve millî gelirin ilgili endüstride çalışan üreticilere doğru yeniden dağıtılmasına neden olur. Ayrıca, vergiler malın ithalatını sıfıra indirecek kadar yüksek olmadığı sürece, devlet hazinesine de bir gelir sağlanır. Kısacası, bir mal üzerine konulan gümrük vergileri, dar anlamda beş farklı etki ortaya çıkartır. Bunlar üretim, tüketim, dış ticaret, gelir dağılımı ve hazineye gelir sağlama etkileridir.

Üretim Etkisi: Gümrük vergilerinin ithal malının iç fiyatını yükseltmesi, ithalata rakip üreticileri dış piyasanın rekabetinden koruyarak yerli üretimin artmasına yol açar. Buna koruma etkisi de denir.

Optimum gümrük tarifesi: Tarifelerin, yapılan son artışın ticaret hadlerini iyileştirici etkisi ile ticaret hacmini daraltıcı etkisinin birbirine eşit olacak düzeyde belirlenmesi. Bundan daha yüksek düzeydeki vergi ülke refahını düşürür, daha düşük düzeydeki bir vergi de en yüksek refah düzeyine ulaşmasını engeller.

Etken koruma oranı konusunu somut bir örnek üzerinde açıklayalım: Bunun için söz gelişi otomobil lastiği endüstrisini ele alalım. Öyle varsayalım ki bu bir ithalata rakip endüstridir. Yani içeride üretilen otomobil lastiği dışarıdan yapılan ithalatla rekabetçi bir durumdadır. Ayrıca, açıklamalarda kolaylık olsun diye lastik üretiminde tek bir ithal malı girdi kullanıldığını, bunun da kauçuk olduğunu varsayalım. İlk durumda gerek lastik, gerek kauçuk gümrüksüz olarak ithal edilmektedir. Dolayısıyla ülkedeki fiyatlar uluslararası fiyatlara eşittir. Bu koşullar altında, lastiğin birim fiyatı 50 TL olsun, bunun yarısı ya da 25 TL’si ithal edilen kauçuğa ödensin. Demek oluyor ki bir birim lastik üretmekle yaratılan katma değer 25 TL’dir (50-25 = 25 TL). Hiçbir tarifenin bulunmadığı bu durumda yaratılan yurt içi katma değer, uluslararası katma değerle özdeştir. Şimdi, hükûmetin otomobil lastiği ithalatından yüzde 50 oranında bir gümrük tarifesi almaya başladığını, kauçuğun ise eskisi gibi gümrüksüz ithal edildiğini varsayalım. Nihai mal üzerindeki bu vergi, nominal tarifedir. Bu durumda Türkiye’de yabancı lastik fiyatları 75 TL’ye çıkar, yerli üretilen lastiğin fiyatı da aynı düzeye yükselir. Lastik üretiminde kullanılan yabancı girdiye yapılan ödeme değişmediğine göre (kauçuk ithali hâlen gümrüksüz), birim lastik başına yaratılan yurt içi katma değer 55 TL’ye yükselmiş olur (75 - 25 = 50 TL). Ama uluslararası fiyatlar açısından yaratılan katma değer yine eskisi gibi 25 TL’ye eşittir. Demek ki lastik üzerine uygulanan yüzde 50 oranındaki bir tarife, yurt içi katma değeri, (dış katma değere oranla) yüzde 100 oranında yükseltmiş oluyor. Bir başka deyişle, yüzde 50 oranındaki bir nominal tarifenin yurt içi lastik endüstrisine sağladığı etken koruma yüzde 100’dür. İkinci durumda, lastiğe uygulanan yüzde 50 oranındaki tarife yanında, hükûmetin kauçuk ithaline de yüzde 20 oranında bir tarife koyduğunu varsayalım. Bu durumda, yabancı girdiye yapılan ödeme 30 TL’ye çıkar, yurt içi katma değer ise 45 TL’ye düşer (75-30 = 45 TL). Uluslararası fiyatlarla (serbest ticaret koşulları altındaki) lastik üretimindeki katma değerin 25 TL olduğu hatırlanacak olursa, demek ki bu durumda etken koruma oranı yüzde 80’e düşmektedir. Bir başka deyişle, girdiler üzerine konulan gümrük tarifeleri etken koruma oranının düşmesine neden oluyor

Dış ticaret haddi etkisi: Bir büyük ülkenin tarife koyarak karşı ülkeyi satış fiyatlarını düşürmeye zorlaması, böylece de ticaret hadlerini kendi lehine değiştirmesi.

Girdilerin nihai mal içindeki payı sabit kalırken, bir mal üzerindeki tarifeler ne kadar yükseltilir ve girdilere uygulanan tarifeler ne kadar azaltılırsa, söz konusu mal o derece yüksek bir etken koruma oranından yararlandırılmış olur. Bunun tersine, nihai mal üzerindeki tarife oranı sabitken, girdilerin tarife oranları ne ölçüde yükseltilirse, bu malın yurt içi katma değeri o ölçüde düşer. Yani söz konusu malın üretimi korunmayıp gerçekte cezalandırılmış olur. Bu duruma negatif dış koruma adı verilir.

Bunun tersine, nihai mal üzerindeki tarife oranı sabitken, girdilerin tarife oranları ne ölçüde yükseltilirse, bu malın yurt içi katma değeri o ölçüde düşer. Yani söz konusu malın üretimi korunmayıp gerçekte cezalandırılmış olur. Bu duruma negatif dış koruma adı verilir.

Bölüşüm Etkisi: Gümrük tarifeleri, ulusal gelirin tüketicilerden üreticilere doğru yeniden bölüşümüne neden olur. Şekilde tüketicilerden üreticilere aktarılan gelir ya da bölüşüm etkisi “d” alanıyla gösterilmiştir. Bunun açıklaması aşağıda yapılacaktır. Tam rekabet koşulları altında endüstri dengesi, o endüstride verimliliği en düşük olan firmanın maliyetinin piyasa fiyatına eşitlenmesi ile sağlanır. Verimliliği en düşük olan firmaya “marjinal firma” adı verilebilir. Bu firma, uzun dönemde kendisini ancak o endüstride tutmaya yetecek kadar bir kâr sağlar. Bu da onun “normal kâr”ı olup uzun dönem maliyetinin bir bölümünü oluşturur. Marjinal firma, verimlilik sıralamasında en sonda yer aldığına göre, marjinal-altı firmalar etkinlikleri ölçüsünde normal kârlarından ayrı olarak bir de “normal üstü kâr” elde ederler. Buna teknik deyimiyle üretici rantı adı verilir. Üretici rantı aslında tüketicilerden üreticilere yapılan bir gelir aktarmasıdır.

Makroekonomik Etkiler (Genel Denge Etkileri) Yukarıda belirtildiği gibi tarifelerin yalnız hedef alınan piyasa üzerindeki dolaysız değil, onu izleyerek diğer piyasalar üzerinde doğuracağı ikincil etkilerin incelenmesi durumunda genel denge yaklaşımı uygulanmış olur. Ekonominin tümü üzerinde ortaya çıkan bu etkilere makroekonomik etkiler de denir. Bu etkileri aşağıdaki gibi inceleyebiliriz:

- Ulusal Gelir ve İstihdam Artışı

- Dış Ticaret Bilançosu Açıklarını Giderme

- Dış Ticaret Hadlerini İyileştirme

- Ülkedeki Gelir Dağılımını Belirli Sosyal Sınıflar Lehine Değiştirmek

- Yabancı ülkelerin Sübvansiyonlu ve Dampingli İhracatına Karşı Konulan Tarifeler