ULUSLARARASI SOSYAL POLİTİKA

Türkiye Milletler Cemiyeti'nin (MC) çağrısı üzerine 1932’de Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) üyeliğine karar vermiştir. Versay Andlaşması’nın 387. maddesi, Milletler Cemiyeti üyesi olan devletlerin otomatik olarak UÇÖ'ye de üye olacağını hükme bağladığı için Türkiye’nin UÇÖ üyeliği de MC'ye üye olduğu tarihte gerçekleşmiştir. 1932 yılında MC'ye üye olmak yolundaki siyasi kararının bir sonucu olarak UÇÖ’ye üye olan ve böylece örgütün Anayasasından doğan yükümlülükleri kabul eden Türkiye’nin UÇÖ ile ilişkisi günümüze kadar 85 yıl aralıksız devam etmiştir.

1946-1959 döneminde Türkiye'de onaylanan 11 UÇÖ sözleşmesinin konularına göre dağılımı aşağıdadır:

Deniz işlerinde çocuk işçiliğin ortadan kaldırılması: 2 adet (15 ve 58 sayılı Sözleşmeler)

Çalışma yönetimi ve iş teftişi: 1 adet (81 sayılı Sözleşme)

İstihdam politikası: 4 adet (2, 34, 88 ve 96 sayılı Sözleşmeler)

Çalışma süreleri: 1 adet (14 sayılı Sözleşme)

Sosyal güvenlik: 1 adet (42 sayılı Sözleşme)

Nihai Maddeler: 1 adet (80 sayılı Sözleşme)

98 Sayılı Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi'nin onaylanması ile Türkiye, Sözleşme açısından UÇÖ’nün raporlara dayalı denetim sürecine dahil olmuştur. Türkiye 98 sayılı Sözleşme ile ilgili olarak ilk kez 1955 yılında Uzmanlar Komitesinin raporunda özel gözlemler bölümünde ele alınmıştır. Bu durum 1956, 1957 ve 1958 yıllarında tekrarlanmıştır. Ayrıca Aplikasyon (uygulama) Komitesinin 1956, 1957 ve 1958 tarihlerindeki toplantılarında Türkiye, 98 açısından tartışılmak üzere gündeme alınmıştır.

1960-1980 döneminde Türkiye-UÇÖ ilişkileri genellikle karşılıklı işbirliği ve yardımlaşma anlayışı çerçevesinde yürümüştür. 1961 Anayasası temelinde geliştirilen demokratikleşme ve sosyal devlet anlayışı, çalışma mevzuatı açısından önemli kazanımlar getirmiştir. Bu dönem bir yönüyle bireysel iş hukukundan toplu iş hukukuna geçiş dönemi olarak da nitelenebilir. 1963 tarihli 274 sayılı Sendikalar Kanunu ve 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, Türkiye’de toplu iş ilişkilerinin kurulmasında temel kaynaklar olmuşlardır. 1965 tarihli 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ile sigorta kanunlarının tek bir metin içinde birleştirilmesi, 1965 tarihli ve 624 sayılı Devlet Personel Sendikaları Kanunu doğrultusunda toplu sözleşme ve grev hakkı olmasa da memur sendikalarının kurulması, 1967 tarihli yeni Deniz İş Kanunu, 1971 tarihli ve 1475 sayılı yeni İş Kanunu, çalışma mevzuatı alanında önemli noktalar olmuşlardır. 15-16 Haziran olaylarına yol açan 1970 tarihli ve 1317 sayılı Kanunla sendikal haklara getirilmek istenen kısıtlama ve 12 Mart 1971 Muhtırası ile başlayan askeri müdahale sürecinde yapılan Anayasa değişiklikleri çerçevesinde memurların sendikal haklarının yasaklanması gibi sendikal hak ve özgürlükler açısından sorunlu dönemler ve geriye gidişlerin yaşandığı da görülmüştür. 1961 anayasası temelinde geliştirilen sosyal kazanımların, 1971 anayasa değişiklikleri ile geri alınması çabaları, dönemin çalışma ilişkilerinde de önemli gerginliklere neden olmuş ve bu gerginlikler yakınmalarla UÇÖ Sendika Özgürlüğü Komitesinin de gündemine taşınmıştır.

1960-1980 döneminde onaylanan 15 UÇÖ sözleşmesinin konularına göre dağılımı şu şekildedir:

UÇÖ’nün öncelikli sözleşmeleri; 81 sayılı İş Teftişi, 122 sayılı İstihdam Politikası, 129 sayılı İş Teftişi, 144 sayılı Üçlü Danışma Sözleşmeleridir.

1980 sonrası dönemde onaylanan 29 sözleşmenin konularına göre dağılımı aşağıdadır:

Türkiye 1980’lerin başından itibaren 98 sayılı Sözleşme ile 111 sayılı Sözleşme açısından Aplikasyon Komitesinin gündeminde olmuştur. Bunun nedeni dönemin ağır insan hakları ve sendikal hak ihlalleridir. 1980-1988 arasındaki dönem, Türkiye-UÇÖ ilişkilerinde çok yüksek gerginliğin olduğu bir dönemdir. Bu dönemde 5.5.1983 tarihli ve 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu, UÇÖ denetim organlarında sendikal haklarla ilgili UÇÖ sözleşmelerine aykırılık açısından sürekli eleştirilmiştir.

Türkiye 1983 yılında 98 sayılı Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi ve 111 sayılı Ayrımcılık (iş ve meslek) Sözleşmesine aykırılıklar nedeniyle, 1989 yılında da 111 sayılı Sözleşmeye aykırılık nedeni ile Aplikasyon Komitesinde işçi ve işveren gruplarının ortak kararıyla özel paragrafa alınmıştır.

1975 yılında UÇÖ’nün İstanbul’daki Yakın ve Orta Doğu İşgücü Saha Ofisi kapatılmış; 1976 yılı başında UÇÖ Ankara Ofisi açılmıştır. 2001 yılında ise ofis yeni merkezine kavuşmuştur. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve sosyal tarafların girişimiyle Türkiye hükümetinin UÇÖ’ya Oran’daki diplomatik alanda tahsis ettiği arsada UÇÖ Ankara Ofisi ve Enformasyon Merkezi inşa edilmiş ve 2001 yılında hizmete girmiştir.

Türkiye ile UÇÖ arasındaki kurumsal ilişkiler, Türkiye’nin Uluslararası Çalışma
Konferansına gözlemci göndermesi ile 1927 yılında başlar. Türkiye’nin UÇÖ’ye üyeliği 1932 yılında gerçekleşmiştir. Türkiye’nin UÇÖ’nün üçlü yapısına uygun olarak
hükümet, işçi ve işveren temsilcilerinden oluşan bir delegasyonla UÇÖ faaliyetlerine katılımı ise 1946 tarihinde başlamıştır. Türkiye hükümet temsilcisi olarak UÇÖ
Yönetim Kurulu’nda 1948-51, 1954-57 ve 1996-99 dönemlerinde “Asıl Üye”, 1975-
78, 1987-90 ve 2002-05 dönemlerinde “Yardımcı Üye”, 2014-2017 döneminde “Asıl
Üye” sıfatıyla yer almıştır.

Türkiye, 2017 yılı itibariyle 189 uluslararası çalışma sözleşmesinden, aralarında temel çalışma haklarına ilişkin sekiz sözleşmenin de bulunduğu 60’ını onaylamıştır,  Bugün UÇÖ tüm kıtalarda ve farklı gelişme aşamalarındaki 80’i aşkın ülkede 700’den fazla teknik yardım programı yürütmektedir. Türkiye de UÇÖ’ye 85 yıllık üyeliği sürecinde bu teknik yardım programlarından yararlanmıştır.

1932-1945 döneminde Türkiye’nin UÇÖ ile ilişkileri son derece sınırlı olmuştur. Her şeyden önce 1946 yılına kadar işçi ve işveren örgütlerinin kurulmasının
hukuki dayanaklarının bulunmayışı nedeniyle Türkiye, üçlü yapıdaki UÇÖ faaliyetlerine yalnızca hükümet temsilcisi ile sembolik olarak katılmıştır.UÇÖ’de işçi ve işveren kesiminin temsil edilmemesi Türkiye’nin Örgütte etkisiz kalmasına yol açmıştır.

1932-1946 yılları arası UÇÖ’nün çok sayıda sözleşme benimsediği bir dönemdir. Bu dönemde UÇÖ 67 sözleşme onaylamış, 66 Tavsiye kararı almıştır. Türkiye
bu dönemde 67 UÇÖ sözleşmesi içinden yalnızca bir sözleşmeyi onaylamıştır.

Bütün sınırlılığına rağmen bu dönemde UÇÖ ile olan ilişkilerin Türkiye’deki çalışma mevzuatını ve sosyal politikaları etkilediğini de belirtmek gerekir.
Türkiye’nin daha örgüte katılmadığı dönemlerdeki çalışma mevzuatı üzerinde bile
UÇÖ’nün olumlu etkileri olduğu söylenebilir. 1924 tarihli Hafta Tatili Kanunu ile
1930 tarihli Umumi Hıfzısıhha Kanunu bu etkileşime örnek olarak gösterilmektedir

Bu dönem Türkiye’nin UÇÖ ile üçlü temsile dayalı kurumsal ilişkisinin başlaması
açısından önem taşır. 1946 yılından itibaren Türkiye’nin UÇÖ ile olan ilişkilerini
sınırlandıran unsurlarda bazı değişiklikler olduğunu görüyoruz. UÇÖ Konferanslarına hükümet temsilcilerinin yanı sıra işçi ve işveren
temsilcileri ile katılmıştır. Her ne kadar 1946-1952 yılları arasındaki işçi temsilcilerinin tam olarak örgütlü işçi hareketini temsil eden bir nitelik taşıdığı söylenemezse de, 1946 yılı öncesinin yalnızca hükümet temsilcisi ile UÇÖ Konferanslarına katılımından farklı bir durum söz konusudur. 1952 yılında Türkiye İşçi
Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ)’nun kurulmasından sonra ise katılımdaki işçi temsili, konfederasyon düzeyinde bir kurumsallık kazanmıştır.

1945 tarihinde Çalışma Bakanlığının kurulması, yine 1946
yılında İşçi Sigortaları Kurumunun kurulması, 1945 yılından itibaren sosyal güvenlik alanındaki yeni düzenlemelerle iş kazaları, meslek hastalıkları, analık, yaşlılık, hastalık, maluliyet ve ölüm sigortalarının yasalaşması, 1946 yılında İş ve İşçi
Bulma Kurumunun kurulması, 1950 yılından itibaren iş mahkemelerinin kurulması ve bireysel iş hukuku alanında getirilen yeni düzenlemeler, çalışma yaşamı
alanındaki belli başlı gelişmelerdir.

Türkiye 1946-1959 döneminde 11 UÇÖ sözleşmesini onaylamıştır. Bunlardan 80
sayılı sözleşmenin Örgütün statüsüne ilişkin olduğu göz önüne alınırsa, çalışma
normlarına ilişkin toplam 10 sözleşme onaylandığı

1960-1980 döneminde toplam 15 sözleşme onaylanmıştır. Çalışma normları ile
ilgili olmayan 116 sayılı Son Maddelerin Revizyonu sözleşmesini hariç tutarsak,
yılda 0,7 sözleşme onayı ile bu dönemin bir önceki 1946-1959 döneminden onay
oranı açısından farklı olmadığını görürüz. Türkiye’nin onayladığı toplam 27 sözleşmenin 1980 tarihine kadar onaylanan 153 UÇÖ sözleşmesine oranı ise yüzde
17,6’dır. Türkiye’nin bir önceki dönemde yüzde 10 olan onay oranının yükseldiği
görülmektedir.

Bu dönemde onaylanan Sözleşmeler listesinde dikkati çeken bir husus, 1992 ve
1994 yıllarında onaylanan sendikal haklara ve iş güvencesine ilişkin sözleşmelerin
(87, 151, 158) Türkiye’nin UÇÖ ile üyelik sürecinin başından beri uyguladığı iç
hukuka uygun sözleşmelerin onaylanması politikasının dışına çıkılarak onaylanmasıdır (Gülmez, 2000).