ULUSLARARASI SOSYAL POLİTİKA - Deneme Sınavı - 11

2000-2010 döneminde Avrupa Birliği sosyal politikalarına yön veren strateji, Lizbon Stratejisidir. 23-24 Mart 2000 Lizbon Avrupa Konseyi, 2000-2005 döneminde “yeni bir Avrupa’yı biçimlendirmek” amacını güden uzun vadeli bir eylem programı ve ekonomik açıdan Avrupa’yı “bilgi ekonomisi”ne taşıyacak bir dizi eylem önceliği kabul etmiştir. Lizbon (2000)’da belirlenen hedef, “daha fazla ve daha iyi iş olanaklarına ve en ileri sosyal uyumla birlikte, sürdürülebilir ekonomik kalkınma yeteneğine sahip, dünyanın en rekabetçi ve en dinamik, bilgiye dayanan ekonomisi olma” hedefidir.

Türkiye Milletler Cemiyeti'nin (MC) çağrısı üzerine 1932’de Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) üyeliğine karar vermiştir. Versay Andlaşması’nın 387. maddesi, Milletler Cemiyeti üyesi olan devletlerin otomatik olarak UÇÖ'ye de üye olacağını hükme bağladığı için Türkiye’nin UÇÖ üyeliği de MC'ye üye olduğu tarihte gerçekleşmiştir. 1932 yılında MC'ye üye olmak yolundaki siyasi kararının bir sonucu olarak UÇÖ’ye üye olan ve böylece örgütün Anayasasından doğan yükümlülükleri kabul eden Türkiye’nin UÇÖ ile ilişkisi günümüze kadar 85 yıl aralıksız devam etmiştir.

1946-1959 döneminde Türkiye'de onaylanan 11 UÇÖ sözleşmesinin konularına göre dağılımı aşağıdadır:

Deniz işlerinde çocuk işçiliğin ortadan kaldırılması: 2 adet (15 ve 58 sayılı Sözleşmeler)

Çalışma yönetimi ve iş teftişi: 1 adet (81 sayılı Sözleşme)

İstihdam politikası: 4 adet (2, 34, 88 ve 96 sayılı Sözleşmeler)

Çalışma süreleri: 1 adet (14 sayılı Sözleşme)

Sosyal güvenlik: 1 adet (42 sayılı Sözleşme)

Nihai Maddeler: 1 adet (80 sayılı Sözleşme)

98 Sayılı Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi'nin onaylanması ile Türkiye, Sözleşme açısından UÇÖ’nün raporlara dayalı denetim sürecine dahil olmuştur. Türkiye 98 sayılı Sözleşme ile ilgili olarak ilk kez 1955 yılında Uzmanlar Komitesinin raporunda özel gözlemler bölümünde ele alınmıştır. Bu durum 1956, 1957 ve 1958 yıllarında tekrarlanmıştır. Ayrıca Aplikasyon (uygulama) Komitesinin 1956, 1957 ve 1958 tarihlerindeki toplantılarında Türkiye, 98 açısından tartışılmak üzere gündeme alınmıştır.

1960-1980 döneminde Türkiye-UÇÖ ilişkileri genellikle karşılıklı işbirliği ve yardımlaşma anlayışı çerçevesinde yürümüştür. 1961 Anayasası temelinde geliştirilen demokratikleşme ve sosyal devlet anlayışı, çalışma mevzuatı açısından önemli kazanımlar getirmiştir. Bu dönem bir yönüyle bireysel iş hukukundan toplu iş hukukuna geçiş dönemi olarak da nitelenebilir. 1963 tarihli 274 sayılı Sendikalar Kanunu ve 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, Türkiye’de toplu iş ilişkilerinin kurulmasında temel kaynaklar olmuşlardır. 1965 tarihli 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu ile sigorta kanunlarının tek bir metin içinde birleştirilmesi, 1965 tarihli ve 624 sayılı Devlet Personel Sendikaları Kanunu doğrultusunda toplu sözleşme ve grev hakkı olmasa da memur sendikalarının kurulması, 1967 tarihli yeni Deniz İş Kanunu, 1971 tarihli ve 1475 sayılı yeni İş Kanunu, çalışma mevzuatı alanında önemli noktalar olmuşlardır. 15-16 Haziran olaylarına yol açan 1970 tarihli ve 1317 sayılı Kanunla sendikal haklara getirilmek istenen kısıtlama ve 12 Mart 1971 Muhtırası ile başlayan askeri müdahale sürecinde yapılan Anayasa değişiklikleri çerçevesinde memurların sendikal haklarının yasaklanması gibi sendikal hak ve özgürlükler açısından sorunlu dönemler ve geriye gidişlerin yaşandığı da görülmüştür. 1961 anayasası temelinde geliştirilen sosyal kazanımların, 1971 anayasa değişiklikleri ile geri alınması çabaları, dönemin çalışma ilişkilerinde de önemli gerginliklere neden olmuş ve bu gerginlikler yakınmalarla UÇÖ Sendika Özgürlüğü Komitesinin de gündemine taşınmıştır.

1960-1980 döneminde onaylanan 15 UÇÖ sözleşmesinin konularına göre dağılımı şu şekildedir:

UÇÖ’nün öncelikli sözleşmeleri; 81 sayılı İş Teftişi, 122 sayılı İstihdam Politikası, 129 sayılı İş Teftişi, 144 sayılı Üçlü Danışma Sözleşmeleridir.

1980 sonrası dönemde onaylanan 29 sözleşmenin konularına göre dağılımı aşağıdadır:

Türkiye 1980’lerin başından itibaren 98 sayılı Sözleşme ile 111 sayılı Sözleşme açısından Aplikasyon Komitesinin gündeminde olmuştur. Bunun nedeni dönemin ağır insan hakları ve sendikal hak ihlalleridir. 1980-1988 arasındaki dönem, Türkiye-UÇÖ ilişkilerinde çok yüksek gerginliğin olduğu bir dönemdir. Bu dönemde 5.5.1983 tarihli ve 2821 sayılı Sendikalar Kanunu ile 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu, UÇÖ denetim organlarında sendikal haklarla ilgili UÇÖ sözleşmelerine aykırılık açısından sürekli eleştirilmiştir.

Türkiye 1983 yılında 98 sayılı Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi ve 111 sayılı Ayrımcılık (iş ve meslek) Sözleşmesine aykırılıklar nedeniyle, 1989 yılında da 111 sayılı Sözleşmeye aykırılık nedeni ile Aplikasyon Komitesinde işçi ve işveren gruplarının ortak kararıyla özel paragrafa alınmıştır.

1975 yılında UÇÖ’nün İstanbul’daki Yakın ve Orta Doğu İşgücü Saha Ofisi kapatılmış; 1976 yılı başında UÇÖ Ankara Ofisi açılmıştır. 2001 yılında ise ofis yeni merkezine kavuşmuştur. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve sosyal tarafların girişimiyle Türkiye hükümetinin UÇÖ’ya Oran’daki diplomatik alanda tahsis ettiği arsada UÇÖ Ankara Ofisi ve Enformasyon Merkezi inşa edilmiş ve 2001 yılında hizmete girmiştir.

Oligopolistik piyasa: Az sayıda büyük firmanın göreli olarak büyük bir paya sahip
olduğu piyasalar.

Vernon (1971), anavatanları dışında en az altı ülkede, üretici nitelikteki
bağlı firmalarda yönetimi denetleyen büyük firmaların çok uluslu sayılabileceğini
öne sürmektedir

Gerçek çok uluslular, karlılık açısından avantajlı, faaliyetleri oligopolistik
piyasalarda yoğunlaşmış ve çeşitlenmiş, dünyadaki doğrudan sermaye yatırımlarının büyük bölümünü gerçekleştiren şirketlerdir; bu nedenle de birden fazla,
örneğin iki ülkede faaliyet gösteren, ama bu sıralanan özellikler açısından gerçek
çok uluslu sayılamayacak diğer büyük şirketlerden farklıdırlar

Bu küreselşirketler, dünyayı tek bir varlık olarak kabul ederler. Perspektifleri ulusal sınırları aşmıştır. Ticari kararlarını alırlarken ana ülkelerindeki koşulları ve ana ülkede ürettikleri mal ya da hizmet grubunu değil, şirketin tüm dünyadaki faaliyetlerini ve tüm
dünyadaki koşulları göz önüne alırlar.

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), şirketlerin ulus
ötesi niteliğini ölçmek için ulus ötesilik indeksi kavramını geliştirmiştir.

UNCTAD’ın ulus ötesilik indeksi, dış satışların toplam satışlara, dış aktiflerin toplam aktiflere ve dış istihdamın toplam istihdama oranının ortalaması olarak hesaplanmaktadır. Kuşkusuz bu ölçüt, ulus ötesi şirketlerin, doğrudan sermaye yatırımına girmeden denetledikleri üretim zincirlerini hesaba katan bir ölçüt değildir.

Bu pazarda, sermayesi kıt olan pek çok gelişmekte olan ülke,
ulus ötesi sermayeye, daha ucuz işgücü, planlamadan ve çevre denetiminden muafiyet, vergi teşvikleri vb. sunmakta birbirleriyle rekabete sokulmaktadır. Bu rekabet, iş yasalarının etkisizleştirilmesine, sosyal harcamaların azaltılmasına,sendikaların zayıflamasına, güvencesiz çalışma biçimlerinin yaygınlaştırılmasına yol açabilmektedir.

Ekonomik büyüklükleri, faaliyet alanları ve örgütlenme biçimleri ile ulusal sınırları aşmış olan ulus ötesi şirketler, çalışma mevzuatı ve işçi işveren ilişkileri
açısından küresel bir yasal çerçeveye tabi olmayıp, bulundukları ülkelerin ulusal
yasa ve uygulamalarına göre hareket ederler. Yani küresel şirketlerin faaliyetlerini,
temel işçi hak ve özgürlükleri açısından düzenleyecek uluslararası yasalar ve uluslararası endüstri ilişkileri sistemi mevcut değildir. Çok uluslu şirketlerde gerçek
işvereni tespit etmek kolay olmamaktadır. Genel merkezler, şirket politikaları açısından genellikle yerel firmanın yetkili olduğunu ileri sürerler. Yerel yöneticiler de
kararların merkezde alındığını ve kendilerinin gerçek karar vericiler olmadığını
ileri sürebilirler.

Grubun önerileri doğrultusunda, çok uluslu şirketlere ilişkin sürekli bir hükümetler arası forum niteliğini taşıyan BM Ulus ötesi Şirketler Komisyonu kurulmuştur. Grubun önerileri, ayrıca, BM Ulus Ötesi Şirketler Merkezinin kurulmasına yol açmış ve Merkez 1974 yılında BM’nin New York’taki merkezinde faaliyetlerine başlamıştır.