ULUSLARARASI POLİTİKA II

Bölgeselcilik kavramı, bölgesel düzeyde devletler arasındaki iş birliğini geliştirmeye çalışan siyasi girişimleri ifade eder. Bölgeselcilik, devletlerin çeşitli alanlarda iş birliğinin geliştirilmesini teminen bölge düzeyinde öncülük ettiği resmî proje ve süreçlerdir.

Bölgeselcilik (regionalism) kavramı, devletler arasındaki bölgesel düzeyde iş birliğini geliştirmeye çalışan siyasi girişimleri, resmî proje ve süreçleri kapsamaktadır. Bölgeselleşme (regionalization) kavramı bölgesel düzeyde devletler arasındaki iş birliği olgusunun fiilî gelişimini ifade eder. Bölgeselcilikten farklı olarak bölgeselleşme ampirik olarak ölçülebilir mahiyettedir. Bölgeselciliğin taşımış olduğu resmiyet ve tepeden inmeciliğin aksine bölgeselleşme daha çok gayriresmî biçimde sosyal ve ekonomik aktörler tarafından yönlendirilirken sonucunda devletler arasında işbirliği şekline bürünür. Bölgeselcilik ve bölgeselleşme birbirini dışlayıcı olgular değildir. Birincisinin varlığı ikincisi için itici bir güç olurken, ikincisi de aynı şekilde bölgeselciliğin hedeflerinin büyümesine katkı sağlayabilir. Bölgeselcilik ve bölgeselleşme kavramları arasındaki fark ve ilişki küreselcilik ve küreselleşme kavramları arasındaki ilişkiye benzer. Birincisi beşerî ilişkilerin bütün dünyada birbiriyle bağlantılı hâle getirilmesini amaçlayan ideal bir durumu anlatırken ikincisi ise beşerî ilişkilerin dünyada birbiriyle bağımlı duruma gelmesini ifade eder.

Bölgeselleşmenin bir göstergesi olarak ortaya çıkan bölgesel örgütlerin üç grupta sınıflandırılması mümkündür: Siyasi, ekonomik ve güvenlik bölgesel örgütleri. Güvenlik bölgesel örgütleri daha dar kapsamlı olarak savunma alanında bölgesel işbirliği biçiminde ortaya çıkar. En önemli amacı dışarıdan gelebilecek çeşitli tehditlere karşı bölgenin ortak savunmasıdır. NATO, CENTO ve SEATO bu kapsamda ele alınabilecek bölgesel savunma örgütleridir.

I. ve II. Dünya savaşlarının en önemli aktörü Almanya’nın bölgesel düzeyde iş birliği ile kontrol edilmesi ve o dönemki savaş yeteneğinin en önemli girdileri olan kömür ve çeliğin bölgesel denetimde bulundurulması amaçlarıyla 1951’de Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) kurulmuştur. Girişimin ortaya çıkmasındaki en önemli neden güvenlik kaygısıdır.

Bölgeselleşmenin Avrupa’daki gelişimi içinde AET, AT ve AB aşamalarında ekonomik gerekçe belirleyici bir itici güç olmuştur. Zira ekonomik aktörlerin çıkarları ulusal sınırlar dışına taşarak birbiriyle bağımlı hâle geldikçe ekonomik bütünleşme geri döndürülemez bir nitelik kazanmıştır. Serbest ticaret ve ekonomik iş birliğinin bölgeselleşme üzerindeki itici gücü özellikle 1990’lardan sonra dünyanın başka bölgelerinde de etkili olurken NAFTA, GAFTA, APEC ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) Gümrük Birliği gibi oluşumlar kendini göstermiştir.

Küreselleşme sürecine paralel ticaret ve sermaye hareketlerindeki serbestleşme, küresel rekabetin artmasına, ülkelerin yakın komşularıyla daha yakın iş birliği kurmasına ve bu rekabet ortamında daha avantajlı konum elde etmeye çalışma- sına yol açmıştır. Uluslararası rekabet söz konusu olduğunda bölgeselleşme daha çok ekonomik boyut kazanarak kendini göstermektedir. Bu kapsamda "ortak pazar" hedefi küresel rekabette bölgeselleşmenin en önemli gerekçesini teşkil etmektedir.

Bölgesel işbirliği bölgeselleşme düzeyinin en gevşek yapıda olanıdır. Bölge ülkeleri arasında çeşitli alanlarda iş birliğini öngören çok taraflı anlaşmalar imzalayabilir veya sadece ortak bildiriler yayınlanarak bir iş birliği platformu tesis edebilirler. İslam ülkeleri arasındaki iş birliğinin geliştirilmesi amacıyla 1969’da kurulan olan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) genel kapsamlı bir girişimken 1955’de Türkiye, İran, Irak, Pakistan ve İngiltere arasında kurulan Bağdat Paktı ise sadece savunma alanında iş birliğini öngörmüştür. Diğer bir örnek de 1989’da oluşturulan APEC de özellikle ekonomi alanına odaklanmış bir girişimdir. Bunlar arasında İKÖ ve Bağdat Paktı çok taraflı anlaşmalar ile kurulmuş iken APEC herhangi bir anlaşmayla kurulmayıp üye devletlerin niyet beyanıyla oluşturulmuş bir platform niteliğindedir. İKÖ çok belirgin bir örgüt yapısına sahipken diğer ikisindeki örgütsel yapı ise oldukça belirsizdir. Siyasi iş birliği çerçevesinde girişilen pek çok bölgeselleşme hareketi nihayetinde bölgesel iş birliği aşamasında kalmıştır. Afrika Birliği, ADÖ ve Arap Birliği bunlar arasındadır.

Bütünleşme olgusunu dört aşamalı bir süreç olarak ele almak mümkündür. Birincisi, bölgesel bütünleşmenin en basit şekli üye ülkeler arasında bir serbest ticaret alanı (STA) oluşturulmasıdır. STA ile üye ülkelerin üretmiş olduğu ürünlerin bölgesel ticaretinin serbest olması sağlanır ve gümrük vergileri karşılıklı olarak kaldırılır. EFTA, NAFTA ve GAFTA bilinen STA örnekleridir. Bütünleşmenin daha sıkı ilişkilere dayalı ikinci aşamasını gümrük birliği oluşturur. Gümrük birliği uygulaması STA’yı içermenin ötesinde üye ülkeler tek bir gümrük alanı olarak değerlendirilerek bu alana dışarıdan yapılacak ithalata ortak bir gümrük vergisi uygulanır. Geçmişte 1960’ların sonunda AET gümrük birliği ve bugünün BDT gümrük birliği bu örneklerden bazılarıdır. Üçüncüsü, üye devletlerin hep birlikte ortak bir pazar tesis etmesidir. Serbest ticaret ve ortak gümrük tarifesine ek olarak ortak pazar uygulamasında üyeler arası ticaretin tek pazar ortamında gerçekleştirilmesini teminen pek çok ekonomi politikasında uyumlaştırma yapılır. Tarife dışı engellerin kaldırılması, gümrük uygulamalarının birleştirilmesi, sermayenin ve iş gücünün serbest dolaşıma tabi kılınması, ürün standartlarında tam bir ortaklığın sağlanması ve rekabet şartlarının eşitlenmesi gibi alanlarda bölgesel pazar tek bir alan hâline getirilir. 1970’lerden 1987 Avrupa Tek Senedi’ne kadar geçen dönemde AT’nin geçirdiği evre buna örnek verilebilir. Dördüncü ise bölgesel bütünleşme çerçevesinde ekonomik ve parasal birliğin kurulmasıdır. Son aşamada artık ülkelerin birbirinden bağımsız olarak ekonomi ve para politikası belirlemesi imkânı kalmaz. Üyeler arasında ekonomik ve parasal politikalar uyumlaştırılarak bu konudaki kararlar büyük ölçüde ortak kurumlara devredilir. 1993 Maastrich Anlaşması sonrası AB’nin gerçekleştirmeye çalıştığı ekonomik ve parasal birlik kısmen bu durum örnek verilebilir.

Bölgesel bütünleşmenin dördüncü evresi ekonomik ve parasal birliğin kurulmasıdır. Son aşamada artık ülkelerin birbirinden bağımsız olarak ekonomi ve para politikası belirlemesi imkânı kalmaz. Üyeler arasında ekonomik ve parasal politikalar uyumlaştırılarak bu konudaki kararlar büyük ölçüde ortak kurumlara devredilir. 1993 Maastrich Anlaşması sonrası AB’nin gerçekleştirmeye çalıştığı ekonomik ve parasal birlik kısmen bu durum örnek verilebilir.

Bugün dünyada birlik adıyla bulunan birçok bölgeselleşme girişimi aslında birlik değil iş birliği düzeyindeki bölgeselleşmeyi gösterir. Bu konuda en önemli istisna AB’dir. AB’nin siyasi birlik niteliği kazanmasında iki gelişme söz konusudur. Birincisi, AB’nin oturduğu üç ayaktır: AT, Ortak Dış ve Güvenlik Politikası, Adalet ve İçişleri. AT kısmı zaten 1952’de başlayan ekonomik bütünleşme hareketinin geldiği nihai aşama, yani tek pazar oluşumudur. Diğer iki ayak ise tamamen siyasi bütünleşme amacını taşıyan ve Birlik üyeleri arasında iş birliğini geliştirmeye çalışan ortak politikalara ilişkindir. İkincisi ise özellile AT ayağında, birtakım ulusal yetkilerin artan oranda Birlik kurumlarına devredilmesiyle üye devletlerin egemenliği sınırlandırılmıştır. Devletlerin belli alanlarda egemenlik yetkilerini bir üst otoriteye devretmeleri AB’nin "uluslarüstü" özelliğini oluşturur. Bu nedenle AB mevcut bütünleşme modeliyle "kendine özgü" bir nitelik taşır ve diğer bölgeselleşme girişimlerinden ayrılır.

Birinci dönem bölgeselleşme çalışmaları, Soğuk Savaş’ın çerçevelediği uluslararası sistemde daha çok güvenlik boyutuyla ön plana çıkmıştır. Her ne kadar Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) örneğindeki gibi ekonomik entegrasyonla sonuçlansa da çıkış noktası ve evriminde egemenlik ile uluslarüstü yetkiler arasında sürekli gerginlik kendini hissettirmiştir. Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü (NATO), Güneydoğu Asya Anlaşması Örgütü (SEATO), Merkezî Anlaşma Örgütü (CENTO) ve Varşova Paktı gibi güvenlik ör- gütleri bu ilk evrede bölgeselleşme tartışmalarında başı çekmiştir. Doğru cevap C'dir.

Uluslararası politikada bölge (region) tanımlanmasında iki ayrı ölçüt kullanıl- maktadır. Birincisi maddi tanımdır. Bölge, dünya üzerindeki belirli bir alana ilişkin olup kara veya deniz olabilir. Uluslararası politikada ise üzerinde en az birden fazla sayıda devletin yer aldığı belirli bir coğrafya bölgeyi oluşturur (Mansfield ve Milner, 1999: 590). Maddi tanımdaki esas kriter coğrafyadır. Doğru cevap A'dır.

Bölgeselcilik tarihsel açıdan en ciddi şekilde II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da gündeme gelmeye başlamıştır. Zaten ilk bölgeselleşme oluşumları da bu tartışmalar sonrasında Batı Avrupa’da ortaya çıkmıştır. Doğru cevap D'dir.

Siyasî bölgesel örgütler -en geniş kapsamlı olanları- uluslararası politikadaki önemli aktörlerden sayılırken bölge ülkeleri arasında pek çok alanda iş birliği yapılması öngörülür. 1993 Maastricht Anlaşması’nı takip eden süreç içerisinde AB’nin konumu ile Arap Birliği ve Afrika Birliği gibi siyasi nitelikli bölgesel örgütlere örnek verilebilir. Doğru cevap D'dir.

Bölgede ortaya çıkan dâhilî ve/ya bölgeye yönelik görülen haricî tehditler bölge ülkeleri arasında güvenlik kaygıları temelinde bir iş birliği geliştirilmesine neden olabilmektedir (Karns ve Mingst, 2004: 149). Güvenlik temelli bölgeselleşme girişimleri zaman içerisinde başka alanlara da sirayet edebilmektedir. Bu kapsamda ele alınabilecek örnekler Avrupa ve Orta Doğu’dan verilebilir. Avrupa devletlerinin arasında daha yakın bir iş birliğine yöneltilmesi ve Almanya’nın bölgesel düzeyde iş birliği ile kontrol edilmesi ve o dönemki savaş yeteneğinin en önemli girdileri olan kömür ve çeliğin bölgesel denetimde bulundurulması amaçlarıyla 1951’de AKÇT kurulmuştur. Girişimin ortaya çıkmasındaki en önemli neden güvenlik kaygısıdır. Doğru cevap A'dır.

Ekonomik alandaki iş birliğinin bölgesel barışı ve güvenliği daha kalıcı ve istikrarlı hâle getireceği varsayılmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Hegemonik politikaların bölgeselleşmeyi geliştirmesini iki çerçevede ele almak gerekir. Birincisi, bölgesel liderlik veya hegemonyadır. Bölgede yer alan ülkelerden birinin baskın konumu bölgeselleşmeyi teşvik eden etkenlerden biridir (Karns ve Mingst, 2004: 150). Etki alanı yaratma veya etki alanını koruma çabası baskın devleti bölgesel politika izlemeye yöneltebilir ve diğer bölge devletlerinin sürece katılmasıyla bölgeselleşme olgusu ortaya çıkabilir. Doğru cevap C'dir.

Küreselleşme sürecine paralel ticaret ve sermaye hareketlerindeki serbestleşme, küresel rekabetin artmasına, ülkelerin yakın komşularıyla daha yakın iş birliği kurmasına ve bu rekabet ortamında daha avantajlı konum elde etmeye çalışmasına yol açmıştır. Uluslararası rekabet söz konusu olduğunda bölgeselleşme daha çok ekonomik boyut kazanarak kendini göstermektedir (Çarkoğlu vd., 2005: 24-5). Bu kapsamda “ortak pazar” hedefi küresel rekabette bölgeselleşmenin en önemli gerekçesini teşkil etmektedir (Çarkoğlu vd, 2005: 17). Doğru cevap E'dir.

Küreselleşme karşısında bölgeselleşmenin öncelikli olduğunu ileri süren görüşlerin dayandığı temel gerekçeler de şöyledir: Ülkelerle komşuları arasındaki değerler, gelenekler ve çıkarlar homojenliğine daha fazla eğilim gösterir. Bu yüzden coğrafi olarak dar ölçeklerde ve az sayıda ülke arasında siyasal, ekonomik ve sosyal bütünleşme çok daha kolay elde edilebilir bir amaçtır. Diğer taraftan, bölgesel ekonomik iş birlikleri küresel rekabet ortamında taraflara daha fazla rekabet gücü kazandırmaktadır. Zira ölçek ekonomisi genişlemiştir ve üretim maliyetleri aşağıya çekilmiştir. Güvenlik boyutu itibarıyla bölgesel tehditler ülkeler açısından küresel tehditlere göre daha önceliklidir. Doğal olarak öncelikli tehdit bölgeselleşmeyi daha fazla teşvik etmektedir. Ayrıca bölgeselleşme eksenindeki bloklar arasında küresel ölçekte “güç dengesi”nin sağlanması daha kolaydır. Bölgesel ölçekte yönetim mekanizmaları kurmak daha kolay iken küresel ölçekte aynı mekanizmaları kurmak çok daha zordur. Bu nedenle bölgeselleşme küresel yönetimi kolaylaştırıcı bir alt mekanizmadır. Müzakere tara arının sayısı azaldığı için bölgesel müzakerelerden sonuçlar daha kolay elde edilebilir. Son olarak da küresel ölçekte devletler arasında homojenlik yaratma girişimi et- kin olarak uygulanamaz ve bu yöndeki girişimler somut sonuç getirmez. Oysa ortak kimlik ve kültür yoluyla bölgesel ölçekte devletler arasında homojenlik ya- ratılması, barış ve istikrarın sağlanması daha kolaydır (Bennett ve Oliver, 2002: 237-8). Doğru cevap B'dir.

Bütünleşme olgusunu dört aşamalı bir süreç olarak ele almak mümkündür. Birincisi, bölgesel bütünleşmenin en basit şekli üye ülkeler arasında bir serbest ticaret alanı (STA) oluşturulmasıdır. İkincisi, bütünleşmenin daha sıkı ilişkilere dayalı ikinci aşamasını gümrük birliği oluşturur. Üçüncüsü, üye devletlerin hep birlikte ortak bir pazar tesis etmesidir. Serbest ticaret ve ortak gümrük tarifesine ek olarak ortak pazar uygulamasında üyeler arası ticaretin tek pazar ortamında gerçekleştirilmesini teminen pek çok ekonomi politikasında uyumlaştırma yapılır. Dördüncü ise bölgesel bütünleşme çerçevesinde ekonomik ve parasal birliğin kurulmasıdır. Son aşamada artık ülkelerin birbirinden bağımsız olarak ekonomi ve para politikası belirlemesi imkânı kalmaz. Doğru cevap D'dir.