ULUSLARARASI POLİTİKA II - Deneme Sınavı - 10

II. Dünya Savaşı sonrasındaki dekolonizasyon süreciyle birlikte yeni bağımsızlığını kazanan devletler arasında ekonomik az gelişmişlik konusu gündeme gelmiştir. Az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelere çeşitli biçimlerde bağımlılığını incelemeye başlayan bağımlılık teorisinde fakir ülkelerin (çevre) zengin ülkeler (merkez) aracılığıyla küresel bir ekonomiye şartlandırıldığı düşüncesi genel olarak kabul görmüştür. Bağımlılık kuramını biraz daha geliştiren Wallerstein, ortaya koyduğu "dünya sistem teorisi" ile modern ulus devletin oluşumundan bu yana tarihsel süreçteki değişimleri gösteren bir çerçeve geliştirmiştir. Çağdaş dünya sistemi merkez, çevre ve yarı çevre olmak üzere üç ayrı kategoriden oluşmaktadır. Merkezde gelişmiş, endüstriyel ekonomilere sahip kapitalist ülkeler yer alırken çevrede ise az gelişmiş ya da marjinalize olmuş bölgeler yer alır. Çevredeki devletler ham madde, düşük teknoloji ve tarımsal ürünlere sahip devletler olduğundan merkezdeki devletler yabancı yatırımlar, ham madde temini ve ticaret aracılığıyla çevreyle ilişkiye girdikçe refahlarını garantiye alırlar. Çevredeki devletlerden biri, merkezle ticari bir bağlantı kurduğunda artık güvenlik, teknoloji transferi ve piyasa açısından bağımlı hâle geldiği için bundan kurtulması ve ekonomik özerkliğini kurması güçleşmektedir.

Eleştirel Marksistler (Neogramsciyen) tarafından geliştirilen "hegemonya" yaklaşımıdır. Buna göre, uluslararası sistemde oluşturulan düzen, tıpkı bir devlet içerisindeki düzen gibi sadece ve sadece baskın durumda olan devletlerin zorlayıcı gücüne dayanmaz. Baskın devlet (hegemon) ile küçük devletler arasındaki ilişkinin istikrarlı hâle getirilmesinde "rıza"nın yadsınamayacak bir payı vardır. Rıza, karşılıklı ancak eşitsiz çıkarların inşa edilmesi yoluyla sağlanır. Hegemonik düzen içerisinde devletler arasındaki ilişkiler sanki sosyal sınıflardan bağımsızmış gibi ele alınır. Bu süreçte devletler içerisindeki baskın sınıflar ile hegemon gücün baskın sınıfları arasında çeşitli düzeylerde ortak çıkarlar tanımlanarak küçük devletlerin hegemonik düzene katılması ve uluslararası sistemde istikrara katkı sağlamaları temin edilir.

Çağdaş küresel ekonomik sistemin en önemli özel- liklerinden birisi, devletler arasında tercihli veya serbest ticaret düzenlemelerinin artmasıdır. Devlet gerektiğinde bu anlaşmaları en önemli politika aracı olarak birbirlerine karşı kullanmaktadır. Uluslararası ticaretin politikaya etkisi konusunda liberaller ekonomik bağımlılığın barışı zorunlu kılacağını savunurken ekonomik milliyetçi ve Marksist görüş devletleri güvensiz, dışa bağımlı ve dış gelişmeler karşısında daha kırılgan hâle getireceğini ileri sürmektedirler. II. Dünya Savaşı sonrasında oluşturulan GATT düzenlemesi 1994’de Dünya Ticaret Örgütünün (DTÖ) kurulmasıyla sonuçlanırken DTÖ bugün uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi konusunda devletler arasındaki en önemli arenalardan biri hâline gelmiştir.

Teknolojinin siyasi ve ekonomik alandaki rolü konusunda ileri sürülen önemli bir argüman, Rus ekonomist Kondratieff’in döngüsüdür. Yaklaşık 25-30 yılı kapsayan bu döngüde, yeni bir ekonomi formunun temelini atan yeni bir teknolojik ürün vardır. Yeni ürünün üretimi ve ticareti, bir yenisi çıkana kadar, piyasaları, ekonomiyi, sosyal ve kültürel değişiklikleri ve hatta egemen güçlerin yükselişini ve düşüşünü şekillendirir.

1971’e kadar uluslararası para,
altın veya altına endeksli para birimleri olmuştur. Altına bağlı para birimleri sonuçta dünyanın en güçlü ekonomisine sahip ülkenin para birimidir. XIX. yüzyılın
sonlarından I. Dünya Savaşı’na kadarki dönemde İngiliz Poundu ve II. Dünya
Savaşı’ndan 1971’e kadar ise ABD doları bu işlevi üstlenmiştir.

Yakın zamana kadar ekonomik
göstergeler ile özdeşleştirilen
‘kalkınma’, günümüzde
artık sadece ekonomik
büyümeyle ölçülmemekte;
eğitim, sağlık, çevre, yönetim
kalitesi, insan hakları gibi
alanlardaki göstergeler bir
ülkenin gelişmişlik düzeyinin
tanımlanmasında belirleyici
olmaktadır.

Ancak 1970’lerle Doğu ve Batı Blokları arasında güvenlik konularında anlaşma emarelerinin ortaya çıkmasıyla askerî tansiyonu düşerken (Détente) iktisadi
kurallar üzerinde önceden sağlanan konsensus ise çökmüştür. Buna neden olan
gelişmeler şöyle sıralanabilir: Batı’da Bretton-Woods sisteminin çökmesi, Avrupa
Ekonomik Topluluğunun (AET) bir ekonomik güç olarak yükselmesi, Japonya’nın
olağanüstü performansı, yeni uluslararası üretim modellerinin geleneksel iktisadi
ve siyasi düzene çok yönlü meydan okumalarıyla ABD merkezli şirketlerin artık
ABD’de yatırım yapma mecburiyeti hissetmemeleri; Doğu’da ise 1980’lerin başından itibaren Çin’in ekonomik rejimini yumuşatarak ülke ekonomisini Batılı yatırımcılara açması, Uzak Doğu ülkelerinin gelişme ve sanayileşmede kat ettikleri
önemli mesafeler ve 1990’larda Sovyetler Birliği’nin dağılması sayesinde Batı’nın
hassas sanayilerine rakip olarak sahneye çıkmaları şeklinde sıralanabilir (Duman,
2002: 3).

24 Ekim 1929 ABD Borsasının dibe vurduğu gündür. Takip eden dönemde
dünya sanayi üretimi yarıya yakın düşmüş, dünya ticareti yarıdan fazla küçülmüş
ve 50 milyon insan işsiz kalmıştır. O gün hiç kimse bu olayın uluslararası politikayı derinden etkileyeceğini ve diğer faktörlerle birleşerek dünyanın yaşadığı en
büyük insan yapımı felaket olan II. Dünya Savaşı’na yol açabileceğini öngörmemiştir. Benzer biçimde 15 Eylül 2008 tarihinde 600 milyar ABD doları varlığa
sahip Lehman Brothers’ın iflası da ABD’den başlayarak dünyaya yayılan küresel
mali krizin habercisi olmuştur. Elbette bu ikincisinin bir başka dünya bunalımına
yol açıp açmayacağı henüz kesinleşmiş olmamakla birlikte, kısa sürede dünyaya
yayılan ve son olarak Avrupa’da ağır hasarlara neden olan ekonomik krizin dünya
politikasını derinden etkilediği aşikârdır. Öyleyse dünya politikasının analizinde
ekonomik ve siyasal gelişmelerin birlikte ele alınması önemli bir gereklilik olarak
ortaya çıkmıştır.

Merkantilist (neorealist/ekonomik milliyetçi/korumacı) yaklaşımlara karşı Adam
Smith’in öne sürdüğü görüşler liberal UEP yaklaşımın dayandığı temel varsayımları oluşturur. Smith, bir toplumun refahının sahip olunan altın rezerviyle değil
üretim ve ekonomik büyümeyle ölçülmesi gerektiğini savunmuştur.

Uluslararası politikayı ekonomiye öncelikli kabul edip ikincisini birincisi için
bir araç olarak gören merkantilizm, ekonomik milliyetçilik ve korumacılık genel anlamda neorealizm başlığı altında incelenebilir. Bunların temel varsayımları büyük ölçüde örtüşürken hepsinin ortak noktası devletin piyasaya önceliği,
ayrıca uluslararasında da politikanın ekonomiye üstünlüğüdür. Buna göre, piyasa devlet çıkarlarına hizmet etmeli ve ekonomi devletin siyasi amaçları doğrultusunda yönlendirilmelidir. Ulusal ekonominin organizasyonu ulusal güvenlik
konularıyla tutarlı ilerlemeli ve devlet ekonomiyi çıkarları doğrultusunda şekillendirmelidir. İç ekonomik konular ve uluslararası ekonomik alan birbirinden
ayrı kabul edilirken neorealizmin odak noktası devletin güvenliğidir. Ancak
güvenlik algısı sadece askerî yönden değil, aynı zamanda kısmen de ekonomik
refahın elde edilmesi yönünden ele alınır (Gilpin, 1987: 17-19). Alexander Hamilton ve Fredrich List, ulusal ekonomik kalkınma argümanlarıyla merkantilist görüşün en önemli temsilcileri kabul edilmektedir (Crane ve Amawi, 1997:
35). Hamilton’a göre devlet üretim ekonomisinde etkin bir rol oynamalıdır. Endüstrileşmeye engel olabilecek tecrübesizlik veya sermaye yetersizlikleri gibi iç
sorunlar ancak devlet müdahalesiyle aşılabilecektir. Ayrıca uluslararası rekabet
ortamında yerel ekonominin güçlü kalabilmesi için korumacı politikalar kullanılmalıdır. List ise daha teorik yaklaşımlarla liberal varsayımların geçersizliğini
kanıtlamaya çalışmıştır. List’e göre liberallerin siyasi istikrar ve barış getireceğini inandıkları ‘kozmopolit’ dünya görüşü, milliyetçi rekabet noktasını gözden
kaçırmaktadır çünkü her ulus-devlet ekonomik gelişme için kendi ulusal stratejisini bulacaktır (Crane ve Amawi, 1997: 36).
Gilpin’e göre ekonomik milliyetçiliğin temel görüşü, ekonomik aktivitelerin
devletin çıkarlarına bağlı olması ve bağlı kalmasıdır. Ulusal güvenlik ve askerî güç
uluslararası sistemde önceliklidir. Ulusal güç için gerekli olduğundan ekonomik
kaynaklar ve politikalar devletler arası mücadelede önemli bir alandır (Gilpin,
1987: 31-4). Ekonomik milliyetçilik, piyasa analizlerinde güçlü ve zayıf ekonomiler arasındaki güç ilişkileri veya ‘bağımlılık’ kurma ve refah elde edilmesi gibi
konular üzerinde durur. Rekabet hâlindeki devletlerin var olduğu bir dünyada
çıkar sağlamanın karşılıklı faydadan daha önemli olduğunu savunan milliyetçi
görüş, bu amaç doğrultusunda devletlerin sürekli siyasal adımlar attığını öne sürer. Karşılıklı bağımlılık asla simetrik değildir ve kalıcı çatışmanın da kaynağıdır.
Bu nedenle ‘ulusal kendine yeterlilik’ daha önemlidir. Gücü elinde bulunduran
devlet ekonomik sonuçları da kolaylıkla elde eder.
Neorealistler, klasik realistlerin temel varsayımlarını takip etmiş ancak çağdaş
ekonomilerin devleti etkilediğini de kabul etmişlerdir. Özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemde ABD, AB ve Japon ekonomileri arasındaki artan rekabet, realistlerin daha önce ikincil gördükleri ekonominin uluslararası politikadaki yerini gözden
geçirmelerini sağlamıştır. Böylece neorealistler küresel ekonominin yönetimi, ekonomik kuruluşlar, dış borç krizleri, ticaret politikaları ve bölgesel karşılıklı bağımlılık gibi konularda düşünmeye başlamışlardır. Ancak neorealistler, bu yaklaşımlarıyla ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerin taraflara, eşit olmasa da, karşılıklı
çıkarlar sağladığını gözden kaçırmışlardır. Uluslararası ekonomik sistem sürekli
bir rekabeti barındırsa da rekabetin zaman zaman devletler arasında iş birliğine
dönüşebildiği görülmektedir. İş birliği içindeki rekabet kavramı neorealistlerce çok
fazla dikkate alınmamıştır. Ayrıca neorealistler devletin ekonomik çıkarları için
üreteceği politikaların belli bir gruba yönelik olabileceği konusunu da dikkate almazlar. Yani devletlerin uyguladığı korumacı politikalar aslında kimi durumda iç
politikadaki belli bir sınıfın çıkarına daha fazla işliyor olabilir. Neorealistler hem
siyaset hem de ekonomide devlet-dışı aktörlerin rollerini küçümsemişlerdir. Ancak son dönemde küreselleşen dünya ekonomisi içerisinde devletlerin siyasal ve
ekonomik davranışları arasındaki ilişkilerin onların ‘güç’ algısında önemli bir kayma yarattığı noktasından hareketle, neorealistler ekonomik ilişkileri küçümseyici
tavırlarından yavaş yavaş sıyrılmaya başlamışlardır (Gilpin, 2011).

Keohane ve Nye tarafından
‘kompleks karşılıklı
bağımlılık’ üç temel özellikle
tanımlanmıştır: İletişimin
çoklu kanalları, hiyerarşi
yokluğu ve askeri gücün
azalan rolü.

Marksist geleneğin UEP analizini dört farklı yaklaşım altında toplamak mümkündür. Birincisi, klasik marksizmin devlet ve ekonomiye ilişkin yaklaşımıdır.
Buna göre devlet üretim araçlarına sahip sınıfın (burjuvazi) çıkarlarını korumak
için oluşturulmuş bir yapıdır. Tarihe materyalist bir yaklaşımla bakan Marksistler, tarihsel değişimin merkezine üretim araçlarının gelişmesini ve ekonomik girişimleri koyarken (Gilpin, 1987: 34) toplumsal değişim sürecini üretim araçları
(altyapı) ile açıklanmaktadır. Bilgi, teknoloji ve iş gücü geliştikçe üretim araçları
da değişirken ekonomik alandaki bu değişimi üst yapı (hukuki, siyasi ve kültürel)
değişimi takip edecektir. Marksistler bu noktada sınıf çatışmasına vurgu yaparken
burjuvazi ve proletarya arasındaki çatışmanın ikincisi lehine bir devrimle sonuçlanmadıkça burjuvazi proleteryayı sömürmeye devam edecektir. Böyle bir kavramsallaştırmada devletler arasındaki ilişkiler, ulusal düzeyde üretim araçlarına
sahip olan sınıfların sınır ötesi rekabeti çerçevesinde kavramlaştırılır.
İkincisi, Lenin’in emperyalizm yaklaşımıdır. Klasik marksizmin kapitalizmin işleyişinde ortaya çıkacak ve sistemi işlemez hâle getirecek çelişkilere ilişkin beklentisi ve ardından sanayileşmiş toplumlarda işçi devrimlerinin olacağı umudu gerçeğe
dönüşmemiştir. Sanayileşmiş toplumlarda devrimin ortaya çıkmamasının nedenini
Lenin ‘emperyalizm kuramı’ ile açıklamıştır (McDonough, 1995). Buna göre, sanayileşmiş ülkeler hammadde temini ve mamul ürünlerin pazarlanması amacıyla dünyanın az gelişmiş ülkelerini sömürgeleştirmişlerdir. Sömürge mantığı ham
maddenin değerinden düşük bedelle alınması, hatta el konulması, ürünlerin ise
değerinden fahiş kârlarla satılmasına dayanmaktadır. Bu yolla dünyanın geri kalan
bölgelerinden sanayileşmiş ülkelere ciddi bir refah transferi sağlanmıştır. Aktarılan
bu refahın bir kısmı sanayileşmiş ülkelerdeki işçilerin sosyal ve ekonomik durumlarının iyileştirilmesinde kullanılmıştır. Böylece sanayileşmiş ülkelerde ortaya çıkacak
çelişki ötelenmiş ve devrimi gerçekleştirmesi beklenen işçiler de satın alınmıştır.
Üçüncüsü, Neomarksistler tarafından geliştirilen dünya sistemi yaklaşımıdır
(Wallerstein, 1974). Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan dekolonizasyon süreciyle birlikte yeni bağımsızlığını kazanan devletler arasında ekonomik
‘az gelişmişlik’ konusu gündeme gelmiştir. Az gelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkelere
çeşitli biçimlerde bağımlılığını incelemeye başlayan ‘bağımlılık teorisi’nde fakir
ülkelerin (çevre) zengin ülkeler (merkez) aracılığıyla küresel bir ekonomiye şartlandırıldığı düşüncesi genel olarak kabul görmüştür. Bağımlılık kuramını biraz
daha geliştiren Wallerstein ortaya koyduğu ‘dünya sistem teorisi’ ile modern ulus
devletin oluşumundan bu yana tarihsel süreçteki değişimleri gösteren bir çerçeve
geliştirmiştir. Çağdaş dünya sistemi merkez, çevre ve yarı çevre olmak üzere üç
ayrı kategoriden oluşmaktadır (Wallerstein, 2004: 11-2). Bu kategoriler, her bölgenin dünya ekonomisindeki konumunu ifade eder. Merkezde gelişmiş, endüstriyel
ekonomilere sahip kapitalist ülkeler yer alırken çevrede ise az gelişmiş ya da marjinalize olmuş bölgeler yer alır. Çevredeki devletler ham madde, düşük teknoloji ve tarımsal ürünlere sahip devletler olduğundan merkezdeki devletler yabancı
yatırımlar, ham madde temini ve ticaret aracılığıyla çevreyle ilişkiye girdikçe refahlarını garantiye alırlar. Çevredeki devletlerden biri, merkezle ticari bir bağlantı
kurduğunda artık güvenlik, teknoloji transferi ve piyasa açısından bağımlı hâle
geldiği için bundan kurtulması ve ekonomik özerkliğini kurması güçleşmektedir.
Wallerstein’a göre bu bağımlılık ilişkisi küresel düzeyde eşitsizlikleri daha da artırmaktadır (2004: 13-4).
Dördüncüsü ise Eleştirel Marksistler (Neogramsciyen) tarafından geliştirilen
‘hegemonya’ yaklaşımıdır. Buna göre, uluslararası sistemde oluşturulan düzen,
tıpkı bir devlet içerisindeki düzen gibi sadece ve sadece baskın durumda olan devletlerin zorlayıcı gücüne dayanmaz. Baskın devlet (hegemon) ile küçük devletler
arasındaki ilişkinin istikrarlı hâle getirilmesinde ‘rıza’nın yadsınamayacak bir payı
vardır (Cox, 1981). Rıza, karşılıklı ancak eşitsiz çıkarların inşa edilmesi yoluyla
sağlanır. Hegemonik düzen içerisinde devletler arasındaki ilişkiler sanki sosyal
sınıflardan bağımsızmış gibi ele alınır. Bu süreçte devletler içerisindeki baskın sınıflar ile hegemon gücün baskın sınıfları arasında çeşitli düzeylerde ortak çıkarlar
tanımlanarak küçük devletlerin hegemonik düzene katılması ve uluslararası sistemde istikrara katkı sağlamaları temin edilir

Uluslararası ekonomik iş birliği, kalkınma ve gelişme konuları UEP’nin inceleme
alanlarındandır. Devletlerin çakışan ancak farklı çıkarları ve önceliklerinin nasıl
ortak bir paydada buluşabileceği en temel tartışma konusudur. Yakın zamana kadar ekonomik göstergeler ile özdeşleştirilen ‘kalkınma’, günümüzde artık sadece
ekonomik büyümeyle ölçülmemekte; eğitim, sağlık, çevre, iyi yönetişim ve insan
hakları gibi alanlardaki göstergeler de bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin tanımlanmasında belirleyici olmaktadır

Sanayileşmiş ülkeler hammadde temini ve mamul ürünlerin pazarlanması amacıyla dünyanın az gelişmiş ülkelerini sömürgeleştirmişlerdir. Sömürge mantığı hammaddenin değerinde düşük bedelle alınması, hatta el konulması, ürünlerin ise değerinden fahiş karlarla satılmasına dayanmaktadır. Bu yolla dünyanın geri kalan bölgelerinden sanayileşmiş ülkelere ciddi bir refah transferi sağlanmıştır. Aktarılan bu refahın bir kısmı sanayileşmiş ülkelerdeki işçilerin sosyal ve ekonomik durumlarının iyileştirilmesinde kullanılmıştır. Böylece sanayileşmiş ülkelerde ortaya çıkacak çelişki ötelenmiş ve devrimi gerçekleştirmesi beklenen işçiler de satın alınmıştır.

Uluslararası ticaretin politikaya etkisi konusunda liberaller ekonomik bağımlılığın barışı zorunlu kılacağını savunurken ekonomik milliyetçi ve Marksist görüş devletleri güvensiz, dışa bağımlı ve dış gelişmeler karşısında daha kırılgan hâle getireceğini ileri sürmektedirler. II. Dünya Savaşı sonrasında oluşturulan GATT düzenlemesi 1994’de Dünya Ticaret Örgütünün (DTÖ) kurulmasıyla sonuçlanırken DTÖ bugün uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi konusunda devletler arasındaki en önemli arenalardan biri hâline gelmiştir.

Devletler arasındaki ticaretin artmasında ve istikrarlı ekonomik ilişkilerin sürdürülmesinde en hassas altyapı, tüm dünyada geçerli uluslararası niteliğe sahip para biriminin varlığıdır. Yeni dönemde uluslararasında değişken kur geçerlidir. Sistemde sahip olduğu ekonomik güç ve siyasal etkiye bağlı olarak ABD doları fiilen uluslararası para birimi niteliğini korumaktadır. ABD, doların bu senyoraj konumunu zaman zaman siyasi amaçları için manipüle edebilmektedir. Ayrıca euro, yen ve Çin’in küresel ekonomide etkisi arttıkça yuan da sistemde ABD dolarına yakın düzeyde uluslararası para niteliğine yaklaşmaktadır.

Stephen D. Krasner, egemenliğin farklı boyutlarına dikkat çekmiş ve kavramı şu dörtlü bir tasnife tabi tutmuştur: • İç egemenlik: Bir devlette kamu otoritesinin örgütlenmesi ve bu otoritenin denetim mekanizmasına, kontrol gücüne sahip olması, • Sınır ve karşılıklı bağımlılık egemenliği: Kamu otoritesinin sınır aşan hareketlerini de denetleyebilme kabiliyeti, • Uluslararası hukuk egemenliği: Devletlerin birbirlerini tanımaya dayalı egemenlik alanı, • Westphalian egemenlik: Dış aktörlerin iç otorite konfigürasyonuna müdahale edememesi.

Egemenlik kavramını ilk kez ele alıp inceleyen düşünür Jean Bodin’dir.

Sivil Toplum Kuruluşları STK’ler bireylerin gönüllülük ilkesi çerçevesinde ortak amaçları gerçekleştirmek üzere devletten herhangi bir ekonomik destek almadan ve böylece devletle bağı bulunmayan kuruluşlardır.

Günümüzde devletler bir yandan varlık alanlarını korumak için tepkisel eylemde bulunurken diğer yandan da küreseleşmenin derinleştiği bir dünyadan da izole olmayı çeşitli nedenlerle istememektedirler. İşte bu durum devletleri egemenlik ikilemiyle karşı karşıya bırakmaktadır.