ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth of Independent States: CIS) 8 Aralık 1991 tarihinde Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Belarus’un Bağımsız Devletler Topluluğu’nu kuran anlaşmayı imzalayarak Sovyetler Birliği’ne son vermesiyle kurulmuştur. Yanıt B'dir.

Sınır Birlikleri Komutanları Konseyi, 6 Temmuz 1992’de Ermenistan, Belarus, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, RF, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna tarafından imzalanan DBK kararıyla kurulmuştur. Azerbaycan gözlemci sıfatıyla yer almaktadır. Gürcistan 18 Ağustos 2009’da Konsey’den çıkmıştır. Sürekli organı Eşgüdüm Dairesi’dir. Üye devletler arasında ve dış sınırları korumak aslî görevidir. Yanıt A'dır.

Soğuk Savaş sonrasının koşullarında 1996’da birbirlerini “stratejik ortak” ilan eden Rusya Federasyonu ve Çin, 1999’da yaptıkları ortak tatbikatla da ikili ilişkilerini yeni bir safhaya taşıdı. Bu çerçevede bu iki ülke bölgesel yapılanmalarda başı çekecek iki lider ülke olduklarını gösterme şansını elde etti. İkilinin devlet başkanlarına Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan liderlerinin de katılmasıyla 26 Nisan 1996’da Şangay’da imzalanan Sınır Bölgelerinde Askeri Güveni Derinleştirme Antlaşması’yla “Şangay Beşlisi (Shanghai Five)” olarak anılan yapı kuruldu. Bunu, 24 Nisan 1997’de Moskova’da imzalanan Sınır Bölgelerinde Askerî Kuvvetleri İndirme Antlaşması (Treaty on Reduction of Military Forces in Border Regions) izledi ve takip eden her yıl da sırayla diğer üç devletin başkentlerinde zirveler yapıldı. 2001’de tekrar Şangay’da yapılan zirveye Özbekistan’ın da katılımıyla yapılanmanın bir hükûmetler arası örgüt şeklinde kurumsallaşması kararı alındı ve 15 Haziran 2001’de yayımlanan bildiriyle de altı üyeli Şangay İşbirliği Örgütü (Shanghai Cooperation Organisation: SCO) resmen kurulmuş oldu.

Şangay İşbirliği Örgütü; BM Genel Kurulu, Avrupa Birliği, ASEAN, Bağımsız Devletler Topluluğu ve İslam Konferansı Örgütü gibi uluslararası platformlarda gözlemci statüsü elde etmiş durumdadır. Ayrıca, Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’yle 2007’de Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de imzalanan anlaşma temelinde iki örgüt arasında güvenlik, suçla mücadele ve uyuşturucu kaçakçılığı konusunda işbirliği de yapılmaktadır. Yanıt C'dir.

Dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulunduran İran ve Moğolistan’ın gözlemci olarak bulunduğu örgüt, ABD’ye karşı etkili bir kutup oluşturmaktadır. Dönemin Rusya Devlet Başkanı Putin, Şanghay İşbirliği Örgütü’nün Ağustos 2007 Bişkek Zirvesi’nde “tek kutuplu dünya kabul edilemez” diyerek bir anlamda Örgüt misyonunu da belirtmiştir. Yanıt A'dır.

1969-1972 arasında düzenlenen bir dizi konferans neticesinde kurulan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), 2011’de İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ) adını almıştır. Başlangıçtan beri isminde bir din adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan İİÖ, amaç ve faaliyet alanlarını da büyük ölçüde bu çerçevede belirlemiştir. İİÖ’nün bir diğer dikkat çekici özelliğiyse, Birleşmiş Milletler’den sonra en fazla üyeye sahip olan uluslararası örgüt olmasıdır. Örgütün 57 üyesi, toplam 1.5 milyarlık nüfuslarıyla dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 22’sini teşkil etmektedir. Yanıt E'dir.

1945’te kurulan Arap Birliği, isminde bir etnisite adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüttür. İmparatorlukların dağıldığı, sömürgeciliğin sürdüğü ve “merkezi” devletlerin “ulus” temelli olarak kurulmaya başladığı 20. yüzyılın ilk yarısında, nüfusunun çoğunluğu Arap olan Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerinde de çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır. Yanıt B'dir.

Arap Birliği’nin merkezi Kahire’dir. Ancak Konsey’in belirleyeceği başka bir yerde toplanması da mümkündür (madde 10). 1979’da imzalanan Camp David Anlaşması’yla İsrail’le yakın ilişkiler kuran Mısır’ın üyelikten çıkarılmasıyla örgüt çalışmaları Mısır’ın tekrar üye olacağı 1989’a kadar Tunus merkezli olarak yürütülmüştür. Yanıt D'dir.

Örgütün kurucu metninde açıkça zikredilen iki ana organı bulunmaktadır: Konsey ve Genel Sekreterlik. Ocak ve ekim aylarında olmak üzere yılda iki olağan toplantı yapan Konsey’de üyelerin istedikleri sayıda temsilci bulundurması mümkün olsa da, her üye devlet bir oy hakkına sahiptir. Yanıt C'dir.

İslam İşbirliği Örgütü, Filistin Sorunu ve buna bağlı gelişmeler karşısında İslam ülkelerinin tepkilerini daha güçlü bir şekilde ortaya koymak için toplanan konferanslar sonucunda kurulmuştur. Örgüt faaliyetleri açısından üye ülkelerin nüfuslarının çoğunluğunun Müslüman olması, bir avantaj olarak görülse de din dışında çok fazla ortak noktanın bulunmaması önemli bir dezavantajdır. Farklı coğrafya, kültür (dinsel boyut hariç), dil, ırk ve yönetim şekilleri ülkelerin çıkarlarını uyumsuzlaştırırken pek çok konuda uzlaşmayı da zorlaştırmaktadır. Yanıt B'dir.

Bağımsız Devletler Topluluğu (Commonwealth of Independent States: CIS) 8 Aralık 1991 tarihinde Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Belarus’un Bağımsız Devletler Topluluğu’nu kuran anlaşmayı imzalayarak Sovyetler Birliği’ne son vermesiyle kurulmuştur. Öncelikle Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kuruluşuna yol açan gelişmeleri açıklamak yararlı olacaktır.

Genel olarak, o dönemde BDT’yi oluşturan cumhuriyetler arasında kesintisiz bağlar kurmak bir zorunluluktur. İkincisi, BDT siyasi açıdan da bir zorunluluktu. Üçüncüsü, toplumsal açıdan da bir zorunluluktu. Son olarak, askerî açıdan yaşanan zorunluluktan söz edilebilir.

Hükûmet Başkanları Konseyi, üye devletlerin yürütme organlarını bir araya getirir. Ekonomik, toplumsal, siyasal alanlarda işbirliğini geliştirmek ve DBK’nin bu doğrultuda verdiği görevleri yerine getirmek işlevine sahiptir. Ekonomik Birlik Anlaşması’nın uygulanması ve ortak pazarın yaratılması için faaliyetlerde bulunur. HBK de oydaşma ile karar alır ve bir/ birkaç üyenin karara katılmaması, kararın alınmasına engel değildir. Yılda iki kez toplanır.

Soğuk Savaş’ın bitiş sürecinde durum aşamalı olarak değişmiştir. Bu anlamda ilk dönüşümün Çin’de yaşandığı söylenebilir. Dışta hem SSCB’yle hem de Batı dünyasıyla ciddi sorunlara, içeride de ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel çalkantılara neden olan Kültür Devrimi, Mao’nun ölümüyle terk edilmiştir. Bölgesinden başlayarak uluslararası sahada varlık göstermeye başlamasının tartışmasız en önemli nedenlerinden birisi, yeni ekonomi politikaları için gerekli hammadde ve pazar arayışıdır. Zaten bu arayış, Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurulmasına giden süreçte Çin açısından çok belirleyici olmuştur.

Kültür Devrimi (1966-1976) Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Mao Zedong’un iktidarının son 10 yılında yürüttüğü “Çin Devrimi’nin ruhunu yeniden canlandırma” hareketi.

Onun da altında yine düzenli toplantılar yapan ve örgütün dış ilişkilerini yürüten Dışişleri Bakanları Konseyi yer almaktadır. Üyeler arası ilişkileri koordine eden ve ŞİÖ’nün bu çerçevede işleyişini yürüten ise Ulusal Koordinatörler Konseyi’dir. Ayrıca, ele alınacak konuya göre üye ülke bakanları da işbirliğini artıracak mekanizmalar üzerinden işleyen çeşitli düzeylerde toplantılar yürütmektedir.

Kuruluşunu takiben kimi bölge ülkeleri de üye olma niyetlerini ilan etmiş ve uzun süre de “gözlemci üyelik” statüsüyle ŞİÖ’nün kimi çalışmalarına katılmıştır. Bunlardan Hindistan ve Pakistan 9 Haziran 2017’de örgüte katılmış ve böylece ŞİÖ’nün üye sayısı sekize ulaşmıştır. Afganistan, Belarus, İran ve Moğolistan ise Eylül 2017 itibariyle “gözlemci statüsü”ne sahip olan devletlerdir. Ayrıca, 2008’de “örgütün amaç ve ilkelerini paylaşan ve karşılıklı yarar ilkesine dayalı ilişkiler tesis etmek isteyen devlet ya da örgütler” için “Diyalog Partneri” statüsü ihdas edilmiştir. Türkiye’nin 2012’de aldığı bu statüye sahip olan diğer devletlerse Azerbaycan, Ermenistan, Kamboçya, Nepal ve Sri Lanka’dır.

İşte bu ortamda 21 Ağustos 1969’da Mescid-i Aksa’nın kundaklandığı haberi geldi. Her ne kadar eylemi Avustralyalı fanatik Hristiyan Denis Ruhan’ın “İsa Mesih’in gelmesini hızlandırmak için” yaptığı sonradan anlaşılsa (ve hatta mahkemece “akıl hastası” bulunsa) da, nihayetinde Müslümanlar için kutsal olan mekânın yakılması büyük tepki çekmiş ve Ürdün, Fas ve Suudi Arabistan tarafından Rabat’ta acil bir toplantı yapılması talep edilmiştir. İsrail’in işgal ettiği topraklardan derhal çekilmesinin talep edildiği toplantıda ayrıca bir “daimi sekreterlik” kurularak toplantıların yıllık olarak tekrarlanması kararı da alındı. Örgütlenme yolunda atılan bu adım yıllık konferanslarda ilerletilmiş, 1971’deki Karaçi toplantısında şekillendirilen İslam Konferansı Örgütü kurucu metni 1972’deki Cidde toplantısında da kabul edilmiştir.

30 kurucu devleti olan İİÖ’nün günümüzde 57 üyesi bulunmaktadır. Kurucu metnin 3. maddesinde yapılan düzenlemeye göre, örgüt kurucu metnine uyan ve “Müslüman çoğunluğa sahip olan (having Muslim majority)” BM üyesi her devlet, üyeliğe başvurabilecektir.

Arap Birliği’nin merkezi Kahire’dir. Ancak Konsey’in belirleyeceği başka bir yerde toplanması da mümkündür (madde 10). 1979’da imzalanan Camp David Anlaşması’yla İsrail’le yakın ilişkiler kuran Mısır’ın üyelikten çıkarılmasıyla örgüt çalışmaları Mısır’ın tekrar üye olacağı 1989’a kadar Tunus merkezli olarak yürütülmüştür.

Biri “geniş Orta Doğu” coğrafyasında kurulan bölgesel bir örgüt olmasına, diğeriyse tüm dünyadan üyeliğe açık uluslararası bir örgüt olmasına rağmen Arap Birliği ile İslam İşbirliği Örgütü hep karşılaştırılmakta ve birlikte ele alınmaktadır. Bunun temel nedeni, Arap Birliği’nin Mısır merkezli seküler, sosyalist ve Pan-Arabist akımı, İslam İşbirliği Örgütü’nün ise Suudi Arabistan merkezli ümmetçi akımı temsil ettiğinin düşünülmesi ve iki örgütün de İsrail-Filistin Sorunu’nun da etkisiyle doğrudan Orta Doğu siyaseti açısından akla gelmesi olsa gerektir