ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

Birleşmiş Milletler Bildirisi, o sırada hepsi bağımsız olmasa da aynı tarafta savaşan 26 ülke tarafından ilan edilmiş, daha sonra 21 ülke daha katılmıştır. Türkiye de bu 21 ülkeden biridir. Bildiri’nin bir başka önemi, 1945’te San Francisco’da toplanan kurucu konferansa sadece Mart 1945’e kadar Almanya ve Japonya’ya savaş ilan edip bu bildiriye katılan devletlerin davet edilmiş olması ve BM’nin kurucu üyeleri olmalarıdır. Türkiye bu koşulu yerine getirerek örgütün kurucu 51 üyesinden biri olmuştur.

Örgütün kuruluşunda önemli birkaç aşama daha yaşanmıştır. Bunlardan ilki, 30 Ekim 1943 Moskova Konferansı’dır. Sovyetler Birliği, ABD, Büyük Britanya ve Çin bu konferansta barış ve güvenliği koruyacak bir örgütün bir an önce kurulması çağrısında bulunmuşlardır. Bu örgüt, ABD’nin hiç üye olmadığı, Sovyetler Birliği’nin de üyelikten çıkarıldığı (Milletler Cemiyeti) MC’nin yerini alacaktır. Söz konusu örgütün kurucu antlaşmasının hazırlanması amacıyla ABD, Sovyetler Birliği, Büyük Britanya ve Çin temsilcileri, Washington D.C.’deki Dumbarton Oaks’ta bir araya geldiler. 7 Ekim 1944’te tamamlanan taslak, bu dört devlet tarafından tüm kurucu konferans katılımcısı devletlere iletildi.

Dumbarton Oaks toplantısında sonuca bağlanamamış bir konu olan Güvenlik Konseyi’nde oylama yöntemi sorunu 11 Şubat 1945 Yalta Konferansı’nda çözüldü. Veto uygulaması kabul edildi. Ayrıca kurucu konferansın 25 Nisan 1945’te San Francisco’da toplanacağı da duyuruldu. San Francisco Konferansı’na, o sırada yeni hükümeti kurulamamış olan Polonya katılamadı. Ancak Polonya’ya kurucu üye olarak yeri ayrıldı ve 28 Haziran’da kurulan yeni hükümet antlaşmayı imzaladı. Konferansa ayrıca işgalden yeni kurtulan Danimarka’yı, Arjantin’i ve iki Sovyet Cumhuriyeti olan Beyaz Rusya ve Ukrayna’yı da davet etti. 50 ülkeden 850 temsilci konferansa katıldı. İki ay içinde, bütün hükümlerinde üçte iki çoğunluk sağlanarak 19 bölüm, 111 maddeden oluşan antlaşma hazırlandı ve 25 Haziran’da oybirliğiyle kabul edildi. Yürürlüğe girmesi ise beş sürekli Güvenlik Konseyi üyesinin ve toplam imzacı sayısının salt çoğunluğunun onaylaması ve onay belgesini ABD’ye iletmesiyle 24 Ekim 1945’te gerçekleşti.

Başlangıçta 51 olan kurucu üye sayısının zaman içinde 193’e yükselmesi, bağımsız devletlerin hemen hemen tamamının üye olması, örgütün bütün dünya devletleri arasında iletişim ve etkileşime olanak sağlayan bir yapıya sahip olması, amaçlarının buna uygun olarak kapsayıcı ve geniş bir biçimde belirlenmiş olması, bağlayıcı karar veremediği kimi durumlarda duruma uygun çözümler geliştirebilecek esnekliğe sahip olduğunu göstermesi, uluslararası hukukun geliştirilmesini bir amaç olarak belirlemesi gibi özellikleri nedeniyle, bağlayıcı karar verme durumunda olmadığı kimi durumlarda dahi organlarının karar ve tutumlarının dikkate alınması sonucunu getirmiştir.

BM Antlaşması’nın Giriş kısmında amaçların ipucu da verilmektedir. Burada, BM halklarının,

Tüm uluslararası örgütler gibi BM de kurucu antlaşmasında yazan yetkiler çerçevesinde hareket eder. Ancak kimi zaman antlaşmada açıkça yazılı olmayan durumlarla karşı karşıya kalınmaktadır. Özellikle görev alanı çok geniş olan evrensel siyasi örgüt olarak BM bu gibi durumlarla sık sık karşılaşmıştır. Bu durumda örgütün ve organların yetkisi olup olmayacağı tartışması tüm uluslararası örgütler açısından tartışılmıştır. Burada kabul edilen görüş, örgütün amaçlarını gerçekleştirmek için gerekli olan yetkilere sahip olması gerektiği yönündedir. Yetkiler antlaşmada yazılı olanlarla sınırlandırılmamıştır. Örgütün amaçlarının gerçekleştirilmesi bazı yetkilerin kullanılmasını gerektiriyorsa ilgili organ bu yetkiyi geliştirebilir. Buna üstü kapalı yetkiler denmektedir. Nitekim BM, Antlaşma’da yazılı olmayan barış gücü uygulamasını, uluslararası barış ve güvenliğin korunması amacı çerçevesinde geliştirmiştir.

Genel Kurul, tüm üye devletlerin temsil edildiği ve birer oya sahip olduğu en genel katılımlı organdır. Üye ülkelerin egemen eşitliği ilkesinin en iyi ortaya çıktığı organdır. Devletler, Genel Kurul çalışmalarına beşten fazla temsilciyle katılamazlar. Genel Kurul her yıl olağan toplantısını Eylül- Aralık ayları arasında yapar. Gereksinim doğması halinde bu dönem dışında olağanüstü toplantı da yapabilir. Her oturum süresi için bir başkan seçilir.

Gündeminin oluşturulması ve kararlarının hazırlanması süreci, Genel Kurul’a bağlı alt organlarda toplantıdan önce gerçekleşir. Bu komiteler şunlardır:

Konsey’e yönelik en önemli eleştiriler, veto yetkisi nedeniyle karar alma sürecinde yaşanan sorunlar, üye devlet sayısının toplam BM üyelerini temsil edemeyecek kadar az olması, çalışma yönteminin diğer üye devletlerin gündemdeki konuları izlemesine izin vermeyen biçimde düzenlenmesi ve barış gücüne katkıda bulunan devletlere söz konusu misyonla ilgili kararlara katılma hakkı tanınmaması olarak ortaya çıkmaktadır. 1990’larda bunlarla ilgili olarak kimi tartışmalar yapılıp çalışma yöntemi ve barış gücü operasyonlarıyla ilgili değişiklikler sağlandı. Ayrıca üye sayısının artırılması konusunda da uzlaşmaya varılabilecek noktaya gelindi. Ancak veto hakkının kaldırılması konusunda beş sürekli üyenin bunu kesinlikle reddetmesi nedeniyle hiçbir ilerleme sağlanamadı.

Uluslararası Adalet Divanı BM’nin ana yargı organıdır. 92. maddede açıkça belirtildiği gibi, büyük ölçüde Milletler Cemiyeti’nin ana yargı organı olan Uluslararası Sürekli Adalet Divanı (USAD) örnek alınarak düzenlenmiştir. Merkezi de onun merkezi olan Lahey’dedir. BM Antlaşması’nın XIV. Bölümü UAD’ı düzenler. Ancak UAD Statüsü asıl BM Antlaşması’ndan ayrı ve onun eki olarak hazırlanmıştır. Böylece BM Antlaşması’na taraf olan her devlet UAD Statüsü’nün de tarafıdır.                 

Uluslararası Adalet Divanı’nın iki görevi vardır: Devletler tarafından kendisine sunulan hukuksal uyuşmazlıkları uluslararası hukuka göre çözüme kavuşturmak ve yetkili BM organlarına gerekli durumlarda danışma görüşü vermek.

Barış gücü operasyonları,  ortak düşman bulunmadığı varsayımına ve devletler arasında işbirliğinin sağlanmasına dayanan operasyonlardır. Gerilimin arttığı durumlarda böyle bir tarafsız BM polisinin barışı korumak veya yeniden sağlamak için büyük bir yardım sağlayabileceği düşüncesine dayalıdır.

Genel olarak barış gücü operasyonları ikiye ayrılabilir: Gözlemci gruplar ve askeri güç içerenler. Gözlemci gruplar az sayıda kişiden oluşan ve görevi sorun olan yere gidip Genel Sekreter’e ve Gü- venlik Konseyi’ne rapor vermek olan gruplardır. İlk üç yılda BM, Balkanlar, Yunanistan, Kore ve Endonezya’da bireyler yollayarak ya da komite ve komisyonlar kurarak araştırma ve rapor verme yön- temini kullandıysa da, gözlemcilik kurumu ilk kez 1948’de Filistin ve Keşmir’de kullanıldı. Askeri kuvvet içerenler ise daha yaygın olan bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir silahlı çatışma olan yere, daha fazla çatışma olmasını engellemek, ateşkesi gözetmek, askerden arındırılmış bir bölgeyi tutmak ve dış müdahaleyi önlemek gibi çok çeşitli amaçlarla yerleştirilebilir.

Barış gücü yerleştirilmesine neden olan genellikle iki durum vardır. Birincisi, devam eden bir silahlı çatışma olan ve tarafların bunu durdurup tarafsız bir üçüncü tarafın aralarına girmesini kabul ettiği durumlardır. İkinci durum ise, tarafların kendi aralarında bir çeşit uzlaşmaya varıp bunun uygulanmasında tarafsız bir üçüncü tarafın yardımına gereksinim duydukları durumlardır. Ancak barış gücüne başvurulan durumlar bunlarla sınırlı değildir. Barış gücü yerleştirilen  durumlar:

Doğu Bloğunun çökmesi ve Sovyetler Birliği’nin dağılması, sadece bu bölgeyi değil, Sovyetler Birliği ile ABD arasındaki ideolojik çatışmanın kapsamı içinde hareket etmek durumunda kalan tüm dünyayı etkileyen sonuçlar ortaya çıkarmıştır. İç çatışmalardaki artış bunun önemli bir sonucudur. O zamana kadar blok politikaları içinde donup kalmış olan sorunlar artık açık çatışmaya dönüşmektedir. Bunun önemli bir etkisi, barış gücü operasyonlarının hem sayı hem de kapsam olarak genişlemesidir.

Bu çerçeve Türkiye’yi öne çıkaran bir çerçevedir. Her şeyden önce, Türkiye Sovyetler Birliği’ne karşı coğrafi olarak ön safta yer alıyordu. Onun çöküşünün bıraktığı boşluk, Türkiye için hem yeni olanaklar hem de yeni sorunlar demekti. İç çatışmaların patlaması da Türkiye’yi yakından etkilemiştir. Balkanlarda yaşanan iki büyük çatışma, Bosna-Hersek ve Kosova sorunları, Türkiye’nin BM içinde en yakından izlediği ve etkin rol aldığı sorunlar olmuştur. Türkiye kendisine coğrafi ve tarihsel olarak yakın olan bu bölgelerdeki barış güçlerine katkıda bulunmayı dış politikasının araçlarından biri olarak kullanmıştır.

Birleşmiş Milletler'in kurucu devlet sayısı 51'dir.

1945’te 51 devletle kurulan BM’nin 2017 itibariyle 193 üyesi bulunmaktadır.

Kurucu üyeler dışında yeni üye kabulü, Güvenlik Konseyi’nin vetoya tabi bir oylamayla tavsiyesi üzerine Genel Kurul’un 2/3 oy çokluğu ile kabulüyle gerçekleşmektedir. Üyelik koşulu, 4. maddeye göre, barışsever bir devlet olmak ve üyeliğin getirdiği yükümlülükleri kabul ettiği gibi örgüte göre bu yükümlülükleri yerine getirme yeterliğine ve iradesine sahip olmaktır.

Genel Kurul, tüm üye devletlerin temsil edildiği ve birer oya sahip olduğu en genel katılımlı organdır. Üye ülkelerin egemen eşitliği ilkesinin en iyi ortaya çıktığı organdır. Devletler, Genel Kurul çalışmalarına beşten fazla temsilciyle katılamazlar. Genel Kurul her yıl olağan toplantısını EylülAralık ayları arasında yapar. Gereksinim doğması halinde bu dönem dışında olağanüstü toplantı da yapabilir. Her oturum süresi için bir başkan seçilir.

Genel Kurul’da BM’nin resmi dilleri olan İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Rusça ve Çince konuşma yapılabilir. Bu dillerden birinde yapılan konuşmalar diğer dillere örgüt görevlileri tarafından çevrilir.

Güvenlik Konseyi, BM'nin en başta gelen amacı olan uluslararası barış ve güvenliğin korunmasından birincil sorumlu organdır. Kuruluşunda 11 üyeli olan Konsey, 1963’te yapılan değişiklikten bu yana 15 üyeye sahiptir. Bu sayının artırılması gerektiği, Konsey’de bir demokrasi açığı olduğu eleştirileri dile getirilip bu yönde çalışmalar da yapıldıysa da bir uzlaşma sağlanamadı. 15 üyenin 5’i P5 (Permanent Five) denilen sürekli üyelerdir. Bunlar, ABD, Rusya Federasyonu, Çin, Büyük Britanya ve Fransa’dır.

Vesayet Konseyi bugün işlevsiz kalmış bir ana organdır. Amacı, vesayet altındaki topraklarda yaşayanların geliştirilmesi ve özerklik ya da bağımsızlık kazanmak üzere ilerlemelerinin sağlanması olarak belirlenmiş olan vesayet sistemini yürütmek üzere tasarlanmıştır. Ancak uygulamada self-determinasyon sorunlarını Genel Kurul kendisi ele almış ve asıl hedefin bağımsızlık olduğunu belirlemiştir. Vesayet sistemi altında olmayan ve XI. Bölümde düzenlenen özerk olmayan topraklar için de aynı hedefi koymuştur. Bunun sonucunda Vesayet Konseyi daha çok devletlerden gelen raporları ve yönetilen topraklarda yaşayanlardan gelen şikayetleri dinlemekten ibaret bir iş yapmış, 1 Ekim 1994’te son BM vesayeti altındaki toprak olan Palau’nun da bağımsız olması üzerine 1 Kasım 1994’ten itibaren çalışmalarını askıya almıştır.

BM’nin ilkeleri saptayan 2. maddesinin 4. paragrafı kuvvet kullanmaya ilişkindir. Bu madde hükmüne göre (2/4), tüm üyeler uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı, gerekse BM’nin amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet kullanmaya başvurmaktan kaçınırlar.

2/4 ile yalnızca genel olarak kuvvet kullanma değil, aynı zamanda kuvvet kullanma tehdidi de yasaklanmıştır.

Güvenlik Konseyi barışın bozulduğunu tüm tarihi boyunca üç kez saptamıştır: 1950 Kore, 1982 Falkland Adaları ve 1990 Irak’ın Kuveyt’i işgali.

Türkiye tüm üyeliği boyunca Güvenlik Konseyi’nde dört kez sürekli olmayan üye olarak yer aldı. Bunlar; 1951-52, 1954-55, 1961 ve 2009-2010 dönemleridir. 2015-2016 dönemi için bir kez daha 2011’de aday olduysa da bu seçimi kazanamamıştır.