ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

Gilpin değişimi büyük devletlere bağlamakta, başat aktörler olarak büyük devletlerin çıkarları ve bu aktörler arasındaki güç dengesinin ekonomik, teknolojik ve diğer gelişmeler sonucunda değişmekte olduğunu, uluslararası sistemin ve politikanın değişimini de bunun belirlediğini ileri sürmektedir. İster başat aktörlerden gelmeye başlasın ya da sistemin doğası gereği ortaya çıksın, bu değişim isteği sonuç olarak uluslararası politikayı değiştirmekte ve uluslararası sistemin uluslararası kurum ve kurallar ağı içinde işleyen bütünleşik bir sisteme dönüşmesine neden olmaktadır. Ortaya çıkan bu yeni örgütsel ağ ve onun birlikte gelişen uluslararası meşruiyete sahip küresel ve evrensel kurallar, doğal olarak uluslararası politikanın işleyiş mekanizmaları üzerinde etkili olmaya başlamaktadır.

Barışçıl dönüşüm ve devletler arası artan işbirliğini esas alan anlayış, uluslararası ilişkilerde liberalizm yaklaşımının içinde gelişmiştir. Liberalizm bir yandan bireyin hak ve özgürlüklerini savunurken öte yandan devlet dışı, ulusötesi aktörlerin güç kazandığı ve bireyin hak ve çıkarlarını esas alan bir siyasal yapının uluslararası ölçekte yaygınlaştığı bir düzeni tasarlar. Uluslararası normlar, kurumlar ve doğal olarak örgütler bu yeni düzenin en önemli unsurları olacaktır. Liberal yaklaşım bağlamında devletin egemenliğini aşan kurumsal yapılar bu açıdan önemli rol oynar. Devlet egemenliği ancak bu tür ulusötesi ya da ulusüstü kurumsal yapıların güçlenebildiği ölçüde zayıflar ve devlet dışı aktörlere uluslararası ilişkilerde alan açılabilir.

Kurumlar aktörlerin davranış düzenliliğine bağlı olarak varlık kazanırlar. Maddi ya da çoğu zaman fikirsel ve özellikle kültürel patikalar kurumsallaşmış davranışları yaratır ve sürekliliğini gözetir. Aktörlerin belli durumlarda belli şekilde sürekli bir biçimde davranması sosyal ve siyasal bir düzenin varlığı için yaşamsaldır. Bu konuda normlar, kurallar büyük bir işleve sahiptir. Söz konusu norm ve kuralların meşru bir zemin içinde içselleştirilmesiyle kurumsal davranışlar ortaya çıkar. Burada kurumlarla örgütler arasındaki ilişkiye de dikkat çekmek gerekir. Örgütler bir ya da pek çok kurumsal davranışın üzerine inşa edilir. Ancak her kurum mutlaka bir örgüt gerektirmez. Dolayısıyla uluslararası örgütler konusuna değinirken, örgütsel yapıya varlık kazandıran ve onun meşruiyetini ve devamlılığını bir başka deyişle gücünü belirleyen kurumlara dikkat çekmek zorunludur. Uluslararası örgütler, bünyesinde üretilen kuralların zamanla kurumsallaşmasıyla bu sürece katkı sağlayabilecekleri gibi, sosyal kökleri olan normlar üzerine kabul edilen kurallar ve pratik rejimler zaman içinde bir örgüte de dönüşebilir.

Dougherty ve Pfaltzgraff göre; bilardo topları ve örümcek ağı örneği ile  uluslararası sistemde devletler arası ilişkiler, önceleri zaman zaman birbirine çarpan bilardo toplarına benzemekteydi. Dolayısıyla bilardo topu ile sembolize edilen devletler temel aktörlerdi ve bunlar arasındaki etkileşim, bilardo toplarının çarpışması gibi geçici nitelikteydi. Bir başka deyişle kalıcı uluslararası kurumsal çerçeveler olarak uluslararası örgütler ortaya çıkmamıştı. Oysa gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak ekonomik işleyiş, uluslararası aktörler arasındaki ilişkiyi daha çok bir örümcek ağına yaklaştırmıştır. Örümceğin iki yer arasında ördüğü ağ sürekli, kesintisiz ve kalıcıdır. Ayrıca örümcek, ağını örerken yüzlerce bağlantı ve böylece sıkı bir ağ kurar. Bugün uluslararası örgütlerin ortaya çıkardığı kurumsal ve kuralsal ağ küresel bir nitelik taşımaktadır. Hükûmetler bu ağın içinde iç ve dış politikalarını oluşturmakta ve takip etmektedirler. Bu ağın varlığı, devletlerin varlığını ortadan kaldırmamakla birlikte kuşkusuz devletlerin karar alma ve uygulama şekillerini yeniden tanımlamalarını zorlamakta ve bu bağlamda egemenlik kavramı üzerinde de aşamalı ve yavaş yavaş ilerleyen bir yıpranma yaratmaktadır.

Uluslararası ilişkilerde bütünleşme olgusuna federalist bir perspektiften bakanlar ise, dünyada bölgesel ölçekte büyük federal devletlerin kurulmasını, bütünleşmenin nihai hedefi ve uluslararası sistemde barışın hâkim kılınmasının tek yolu olarak görmüş ve göstermeye çalışmışlardır. Hatta bazı federalist akımlar bunu bir dünya federal devleti arayışına kadar götürerek, uluslararası siyasetin gerçekliğinden oldukça uzaklaşmışlardır. Federalizm devlet-merkezli ve bir yönüyle de idealist hatta ütopik bir yaklaşım olarak gelişmiştir. Buna karşılık İşlevselcilik federalizmin devlet-merkezli anlayışına ve hayalperest tarafına karşı bir tepki olarak gelişmiştir. Egemenliğin bir devlet içinde bölünmesi ve paylaşılması anlayışına işaret eden federalizm, farklı siyasal birimleri oldukça hızlı ve kapsayıcı şekilde çok düzeyli ama tek bir devlet (federal devlet) yapısı içinde birleştirme meselesiyle ilgilenir. Federalizm, bu yönüyle, bütünleşmeden daha çok birleşme odaklıdır. Federalizme göre anarşik bir uluslararası siyasal düzende barış ancak, devletlerin, egemenliklerini daha üst düzeyde federal bir devlet yapısına devretmeleriyle mümkün olabilecektir. Ancak devlet-merkezli bir yaklaşım olan federalizm, dünya gelişmeleri karşısında, yetersiz ve hayalci bir girişim olarak kalmıştır. Buna karşılık İşlevselcilik, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, uluslararası sistemin bütünleşmesini açıklamayı ve yöntemlerini önermeyi esas alması nedeniyle çok daha öne çıkmaya başlamıştır.

Uluslararası Rejim Teorisi, uluslararası ilişkiler disiplini içinde liberalizm geleneği içinde ortaya çıkan bir teoridir. Buna göre belirli alanlarda genel kabul gören ilkeler, kurallar, karar alma süreçleri” olarak rejimler devletlerin ve hükûmetlerin algıları, davranışları, tutumları ve eylemleri üzerinde belirleyici olmaktadır. İlk başta devletler arası ilişkiler içinde ortaya çıkan bu rejimler zaman içinde özerklik kazanmakta ve devletlerin bireysel karar alma ve eyleme geçme süreçlerinden bağımsız bir özne olarak belirleyicilik kazanmaktadır.          

Liberal akımın bu alandaki önemli yazarı Mitrany birbirinden bağımsız olarak, farklı ihtiyaçları karşılamak, farklı işlevleri görmek üzere ortaya çıkan uluslararası örgütlerin zamanla birbiriyle ilişkilendirilebileceğini ve bu şekilde küresel ve evrensel nitelikte bir kurumlar ve kurallar ağının ortaya çıkacağını ileri sürmektedir. Mitrany’e göre örgütler arası bu ilişkilenme süreci sonucunda kapsayıcı bir şemsiye örgütü ortaya çıkaracaktır.

Mitrany bu şekilde, ilerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Birleşmiş Milletler (BM) örgütü ve bu örgüt çatısı altında ortaya çıkmakta olan yeni örgütsel ağı işaret etmiştir. BM sistemi içinde faaliyet gösteren tüm örgütleri, sağlıktan haberleşmeye, taşımacılıktan çalışma hayatına kadar işlevsel bir örgütlenme ve dünyada barışı sağlayacak bir işbirliği ağı olarak görmüştür. Mitrany’nin koordinasyon sağlayacak şemsiye örgüt kavramıyla işaret ettiği örgüt, bu nedenle Birleşmiş Milletler Örgütüdür. Mitrany, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan bu uluslararası işbirliği sisteminin gelişip dünya toplumu oluşumu yönünde ilerleyeceği görüşünü ileri sürmüştür

Deutsch’a göre siyasi toplum, siyasi iletişim kanallarına, belli bir zorlama mekanizmasına ve ortak değer yargılarına sahip bir sosyal gruptur. Bu özelliklere sahip sosyal grubun zorunlu olarak bir devlet çatısı altında birleşmiş olması gerekmez. Bir siyasi toplumun başarılı olabilmesi, bulunduğu siyasal ve sosyal coğrafyada barışı hakim kılabilmesine bağlıdır. Deutsch barışın hakim olduğu ve sosyal değişimi barışcıl süreçlerle gerçekleştiren siyasal toplumlara “güvenlik toplumu” demektedir. Güvenlik toplumunda, üyeler aralarındaki sorunları şiddete başvurmadan çözerler. Deutsch’un tanımladığı şekliyle güvenlik toplumu farklı devletlerin hukuki bağımsızlıklarını devam ettirirken bir siyasal toplum ruhuyla bütünleştikleri bir bütündür.

Haas’ın araştırmalarını başlatan ve bu araştırmalara rehberlik eden soru “daha geniş bir siyasal topluma” barışçı yollardan nasıl ulaşılabileceğidir. Dolayısıyla daha en başından Haas, klasik hükûmetlerarası bir uluslararası örgüt teorisi ortaya koymaktan çok, ulus-devleti aşan bir uluslarüstü yeni siyasal varlığın ortaya çıkış koşullarını anlamaya ve açıklamaya çalışarak yola çıkmıştır. Bu durum Haas’ın çalışmalarını klasik uluslararası örgütler teorilerinden çok farklılaştırmıştır. Yine bu açıdan uluslarüstülük, uluslararası örgütler alanında devrimci bir kavram olarak belirmiştir.

Haas söz konusu sorunun cevabını, ulusal toplumlardaki farklı çıkar gruplarının varlığı ve bu grupların, diğer ulusal toplumlarda aynı çıkarları paylaşan benzer gruplar ile ilişki arayışında görmüştür. Ulusötesi çıkar grupları zaman içinde ulusal sınırları aşan bağların ve ilişkilerin kendi çıkarları açısından sağladığı yararları görmekte ve bu ulusal sınırların kısıtlayıcılığına karşı çıkmaktadırlar. Haas’ın teorisinde ulusötesi çıkar grupları ve ulusötesi bağlar özel bir önem taşımaktadır.

Haas, siyaset alanlarını birincil siyaset alanları ve ikincil siyaset alanları olarak ikiye ayırmıştır. Birincil siyaset alanları; güvenlik, savunma, dış politika gibi konulardan oluşurken ikincil siyaset alanları daha ziyade ekonomik ve teknik alanlardır. Haas’a göre çıkar grupları ikincil siyaset alanlarında etkili ve başarılı olabilmektedir. Dolayısıyla uluslarüstülük ekonomik ve teknik sektörlerde başlayabilecek bir olgudur.

Avrupa Birliği en son altıncı genişlemede (2013) Hırvatistan’ın katılımıyla üye sayısı 28’e ulaşmıştır. Bugün Türkiye başta olmak üzere katılım sürecinde olan Batı Balkanlar (Eski Yugoslavya eski Slovenya ve Hırvatistan artı Arnavutluk) gibi Avrupalı devletler mevcuttur. Ancak genişlemeyle ilgili olarak Avrupa kamuoyunda tereddütlerin arttığını da işaret etmek gerekir.

Avrupa Birliği, ekonomik sorunların arttığı bu dönemde ve özellikle Yunanistan, İtalya merkezli finansal kriz sonrasında giderek genişleme konusunda isteksiz hale gelmiştir. Avrupa kamuoyu genel olarak genişlemeyi, kendi gelecekleri ve güvenlikleri açısından riskli algılar haldedir. Bu genel eğilimden fayda sağlamaya çalışan aşırı sağ siyasi partiler Avrupa Birliği’nin geleceği konusunda büyük bir sorun olarak ortaya çıkmışlardır. Bu bağlamda Avrupa’da genişleme ve Avrupa Birliği’nin uluslarüstü niteliğine karşı çıkan bu siyasi hareketler ve partiler hemen her yerde güç kazanmaya başlamıştır. Bu partilerin genelde aşırı sağ bir siyasi fikir etrafında örgütlendiklerini ve Avrupa’ya yönelen göçü bir istismar siyasi malzemesine dönüştürdüklerini de tespit etmek mümkündür. Bu aşırı sağ partiler aynı zamanda göç meselesini din üzerinden yürüyen bir siyasi tartışmaya da çevirmeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla İslam karşıtı, göç meselesini güvenlik meselesi olarak gören ve gösteren bu siyasi partiler, bir yandan Avrupa Birliği’nin genişleme potansiyelini sınırlandırırken, öte yandan varlığını da tehdit etmektedir.

19. yüzyılda Napolyon Savaşları sonrasında 1815 Viyana Kongresi ile ortaya çıkan “Avrupa Uyumu” düzeni içinde artan işbirliği ortamı uluslararası örgütlerin kurulması için uygun bir iklim yaratmıştır. 1815 yılında Ren Nehri’nde Seyrüsefer için kurulan “Merkezi Komisyon” bu anlamda hem ilk kurulan uluslararası örgüttür hem de çağdaş uluslararası örgütlerin öncülü niteliği taşımıştır. Bu örgüt bugüne kadar da varlığını korumuştur. 1821 yılında Elbe Nehri, 1856 yılında da Tuna Nehri için de benzer örgütler kurulmuştur. 1818 yılında Alman Devletleri aralarında Zollverein adı verilen bir gümrük birliği oluşturmuştur.

Doğru cevap E'dir.

Uluslararası örgütler, gündemi belirleyebildikleri ve koalisyon oluşturma sürecinde katalizör rolü gördükleri gibi zayıf ve küçük devletlerin siyasal inisiyatif kullanma ve bağlantı stratejisi uygulama zemini olarak da rol oynamaktadırlar.

Buna karşılık, devletler özerkliklerini ve egemenlik yetkilerini bir bakıma korumakla birlikte, söz konusu egemenlik anlayışı nitelik değiştirmeye başlamıştır. Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler sistemi içinde, ulusal egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uymak durumunda kalmaktadır. Bir başka deyişle devlet ve devlet egemenliği ortadan kalkmamakla birlikte değişime uğramıştır. Bu yeni dünya sistemi, işbirliğini güçlendiren ve barışı, uyuşmazlıkların barışçıl çözümünü esas alan, ticaret ve çeşitli alışveriş etkilenme/etkileme kanallarını açan bir tür yeni küresel örgütsel ağı hâkim kılmaktadır.

Doğru cevap C'dir.

Günümüze kadar kurulan en önemli uluslararası örgüt olan Birleşmiş Milletler (BM) İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde kurulmuştur. BM’nin ana amacı, Antlaşma metninde belirtildiği üzere, uluslararası barış ve güvenliği korumaktır. BM bu amacını gerçekleştirmek için, kolektif güvenliği sağlama konusunda başarısızlığa uğrayan Milletler Cemiyeti’nin sınırlılıklarını aşacak şekilde kurulmuştur. Bu doğrultuda atılan en önemli adım kuvvet kullanımının Madde 2/4 kapsamında yasaklanmasıdır. Bu geniş yasak içinde istisna Meşru Müdafaa (51’nci Madde) ve (57’nci Madde) uluslararası barış ve güvenliğinin tehdidini bertaraf etmek üzere alınan BM Güvenlik Konseyi Kararıyla kuvvet kullanımıdır.

Doğru cevap A'dır.

Güvenlik alanında uluslararası örgütlerin ortaya çıkışı ve gelişiminde ortak değerlerin ve bu temelde kurumsallaşan devlet davranışlarını ön plana çıkaran yaklaşımlardan en önemlisi Karl Deutch’a aittir. Karl Deutsch, uluslararası sistemde güvenlik ile barışın korunması yönündeki kaygıların, ortak değerleri hakim kılacak ve kurumsallaştıracak uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında etkili olduğunu gözlemlemektedir. Karl Deutsch’un “Güvenlik toplumu” modeli bu kaygıların ışığında ortaya konan önemli bir model olmuştur. Karl Deutsch savaşın imkânsız hâle geldiği bir uluslararası toplum modeli olarak “güvenlik toplumu” modelini ileri sürmüştür. Deutch’un güvenlik toplumu yaklaşımı geleneksel güvenlik yaklaşımının oldukça dışında yer alır. Deutch, bir bakıma liberal varsayımlar üzerinden bir güvenlik örgütü önerir. 

Doğru cevap B'dir.

Uluslarüstülük anlayışı Ernest B. Haas tarafından neofonksiyonalizm (Yeni işlevselcilik) olarak adlandırılan bir teori içinde ve özelde Avrupa Birliği’nin gelişimini açıklayacak şekilde ortaya konmuştur. Haas söz konusu teoriyi, Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan kömürçelik sektörlerindeki bütünleşme hareketinden (Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu: AKÇT) tüm ekonomiyi kapsayan global ekonomik bir bütünleşme modeline geçiş örneğini gözlemleyerek oluşturmuştur.Yeni işlevselcilere (Neofonksiyonalistler) göre “bir alanda oluşturulan uluslarüstü kurumların avantajlarından yararlananlar diğer alanlarda da benzer oluşumları destekleyeceklerdir.”

Doğru cevap D'dir.

Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) ile başlayan bütünleşme hareketi, ilk defa uluslarüstülük prensibini kuruluş esası olarak bütünleşme girişiminin temeline yerleştirmiştir. Ayrıca AKÇT ile başlayan süreç Avrupa’da ulusu aşan siyasi bir birliğe ulaşmayı hedef olarak kabul etmiştir. AKÇT’nin uluslarüstü bir örgüt olarak kurulması ve bu örgütün ileride bir Avrupa Birliği’ne öncülük etmesi düşüncesine ABD’nin çok büyük katkıları söz konusu olmuştur. Askerî, siyasi ve ekonomik hâkimiyetini kullanan ABD, İkinci Dünya Savaşı sonrasında Batı Avrupa’da federal bir bütünleşme sürecini planlamış ve teşvik etmiştir. AKÇT’nin ortaya çıkışında ve uluslarüstülüğün federalizme giden bir ara çözüm olarak gelişmesinde ABD’nin oynadığı bu yaşamsal rolü dikkate almak gerekir. ABD’nin Batı Avrupa’da bütünleşme sürecine verdiği desteğin arkasında, İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşan yeni siyasi ortamında Batı Avrupa’nın yeniden inşası gerekliliği ve yenilen Almanya sorununun çözümü ile ilgili hedefleri önemli bir rol oynamıştır.

Doğru cevap E'dir.

Schuman Deklarasyonu, İkinci Dünya Savaşı sonrası siyasi ve ekonomik koşulların hazırladığı bir ortamda ortaya atılmıştır. Söz konusu teklif, Alman Şansölyesi Konrad Adenauer’in 7 Mart 1950’de Fransa ve Almanya arasında “ekonomik birlik” oluşturulması teklifine karşılık olarak Fransız hükûmeti tarafından ortaya atılmıştır. Schuman Deklarasyonu’nun amacı, Avrupa’da bir daha savaş çıkmasını engellemek ve böylece dünya barışına katkıda bulunmak olarak ortaya konmuştur.Deklarasyonun ilk paragrafında, “dünya barışının, tehditler karşısında yaratıcı çabalar olmadan korunamayacağı” belirtilmekte ve “örgütlü bir Avrupa’nın yaratılmasının Avrupa’da barışcıl ilişkilerin korunması için zorunlu olduğu” ifade edilmektedir. Deklarasyonun ilk paragrafında da ifade edildiği gibi, Avrupa bütünleşmesinin ilk somut adımı olan Schuman Deklarasyonu’nun amacı Avrupa’da (en azından o zaman için Batı Avrupa’da) kalıcı barışın temellerinin atılmasıdır. Schuman Deklarasyonu yukarıda belirtilen amaca ulaşmak için “Avrupa Federasyonu”nun kurulmasının zorunlu olduğunu ileri sürmektedir. Ayrıca Deklarasyon, Avrupa Federasyonu’nun inşa edilmesi için aşamalı bir yöntemi benimsemiştir. Avrupa ülkelerinin kömür ve çelik üretiminin ortak yönetim altına alınması, Avrupa Federasyonunun inşası yolunda ilk aşama olarak görülmüştürİngiltere, Deklarasyonda açıkça belirtilen pek çok konuyu benimsemediğini ve bunların dışına çıkılması gerektiğini belirtmiş ancak bu talebi kabul edilmemiştir. Bu nedenle İngiltere Schuman Deklarasyonu sonrası başlayan görüşmelere katılmamıştır. İngiltere’nin uluslarüstü bir bütünleşme yöntemini kabul etmediği ve bu nedenle Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğuna karşı çıktığı anlaşılmıştır. Altı devlet temsilcisi (Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg) Schuman Deklarasyonu ile çizilen çerçevede görüşmeler yapmak üzere, 20 Haziran 1950’de Paris’te toplanan bir konferansta bir araya gelmiştir. 19 Mayıs 1951’de Avrupa Kömür Çelik Topluluğu (AKÇT)’nun temelini oluşturacak metin parafe edilmiştir. Antlaşma gerekli onay süreçleri sonrasında 23 Temmuz 1952 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Söz konusu antlaşma ile kurulan bir organ olan Yüksek Otorite ilk toplantısını 10 Ağustos 1952’de Lüksemburg’da yapmıştır.

Doğru cevap C'dir.

Avrupa Ekonomik Topluluğunu Kuran Antlaşma ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu Kuran Antlaşma (Roma Antlaşmaları) 25 Mart 1957’de Roma’da, Fransa, İtalya, Federal Almanya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg tarafından imzalanmıştır.

Doğru cevap C'dir.

Topluluk bugüne kadar altı genişleme yaşamış ve söz konusu ilk dört genişlemeyle örgüte dokuz devlet katılmıştır. Birinci genişleme (1973) sürecinde Topluluk İngiltere, İrlanda ve Danimarka’nın katılımıyla altıdan dokuz üye devlete ulaşmış, ikinci genişlemeyle (1981) Yunanistan, üçüncü genişlemeyle (1986) İspanya ve Portekiz, dördüncü genişlemeyle (1995) de Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın katılımıyla on beş üye devletli bir Topluluk meydana gelmiştir. Bu arada Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesi sonucunda, Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nin de dolaylı katılımını unutmamak gerekir. Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve Doğu Bloku’nun dağılmasının etkisiyle, Topluluk yeni ve daha büyük bir genişleme dalgası ile karşı karşıya kalmıştır. Soğuk Savaş sonrası beşinci genişleme dalgasıyla önce (2004) Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Slovenya, Estonya, Letonya, Litvanya, Kıbrıs, Malta katılmış ve daha sonra (2007) Bulgaristan ile Romanya katılmıştır. En son altıncı genişlemede (2013) Hırvatistan’ın katılımıyla üye sayısı 28’e ulaşmıştır.

Doğru cevap C'dir.

1818 yılında Alman Devletleri aralarında Zollverein adı verilen bir gümrük birliği oluşturmuştur.