ULUSLARARASI ÖRGÜTLER

Liberal akımın bu alandaki önemli yazarı Mitrany birbirinden bağımsız olarak, farklı ihtiyaçları karşılamak, farklı işlevleri görmek üzere ortaya çıkan uluslararası örgütlerin zamanla birbiriyle ilişkilendirilebileceğini ve bu şekilde küresel ve evrensel nitelikte bir kurumlar ve kurallar ağının ortaya çıkacağını ileri sürmektedir. Mitrany’e göre örgütler arası bu ilişkilenme süreci sonucunda kapsayıcı bir şemsiye örgütü ortaya çıkaracaktır.

Mitrany bu şekilde, ilerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Birleşmiş Milletler (BM) örgütü ve bu örgüt çatısı altında ortaya çıkmakta olan yeni örgütsel ağı işaret etmiştir. BM sistemi içinde faaliyet gösteren tüm örgütleri, sağlıktan haberleşmeye, taşımacılıktan çalışma hayatına kadar işlevsel bir örgütlenme ve dünyada barışı sağlayacak bir işbirliği ağı olarak görmüştür. Mitrany’nin koordinasyon sağlayacak şemsiye örgüt kavramıyla işaret ettiği örgüt, bu nedenle Birleşmiş Milletler Örgütüdür. Mitrany, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan bu uluslararası işbirliği sisteminin gelişip dünya toplumu oluşumu yönünde ilerleyeceği görüşünü ileri sürmüştür.

Tek Avrupa Senedi’nin Avrupa Birliği yönünde ortaya çıkardığı kazanımlar, Maastricht Antlaşması ile çok daha ileriye taşınmıştır. Maastricht Antlaşması, Avrupa Toplulukları’ndan Avrupa Birliği’ne geçişi sağlamıştır. Bu geçiş aynı zamanda uluslarüstü bütünleşmenin siyasi alanlara sirayet etmesi anlamını da taşımaktadır.

Dougherty ve Pfaltzgraff  göre uluslararası sistemde devletler arası ilişkiler, önceleri zaman zaman birbirine çarpan bilardo toplarına benzemekteydi. Dolayısıyla bilardo topu ile sembolize edilen devletler temel aktörlerdi ve bunlar arasındaki etkileşim, bilardo toplarının çarpışması gibi geçici nitelikteydi. Bir başka deyişle kalıcı uluslararası kurumsal çerçeveler olarak uluslararası örgütler ortaya çıkmamıştı. Oysa gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak ekonomik işleyiş, uluslararası aktörler arasındaki ilişkiyi daha çok bir örümcek ağına yaklaştırmıştır. Örümceğin iki yer arasında ördüğü ağ sürekli, kesintisiz ve kalıcıdır. Ayrıca örümcek, ağını örerken yüzlerce bağlantı ve böylece sıkı bir ağ kurar. Bugün uluslararası örgütlerin ortaya çıkardığı kurumsal ve kuralsal ağ küresel bir nitelik taşımaktadır.

Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) (League of Nations: LON) Birinci Dünya Savaşı’nın ardından İsviçre’de 10 Ocak 1920 tarihinde kurulmuştur. Ülkeler arasında yaşanabilecek sorunları barışçıl yollarla çözmeyi amaçlayan bu örgüt günümüzdeki Birleşmiş Milletler’in de temelini oluşturmaktadır. Yaklaşık 20 yıl faaliyet gösteren örgüt İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasını engelleyememesi üzerine 18 Nisan 1946 tarihinde dağılmıştır.

Uluslarüstülük anlayışı Ernest B. Haas tara- fından neofonksiyonalizm (Yeni işlevselcilik) olarak adlandırılan bir teori içinde ve özelde Avrupa Birliği’nin gelişimini açıklayacak şekilde ortaya konmuştur. Haas söz konusu teoriyi, Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan kömür- çelik sektörlerindeki bütünleşme hareketinden (Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu: AKÇT) tüm ekonomiyi kapsayan global ekonomik bir bütünleşme modeline geçiş örneğini gözlemleyerek oluşturmuştur.

Keohane ve Nye artık dünyanın “küresel bir kasabaya” dönüştüğünü, uluslararası aktörler arasındaki sosyal ekonomik alışverişin ulusal sınırları çoktan aştığını ve ulusal sınırların gittikçe ortadan kalktığını belirtmektedir. Keohane ve Nye’a göre uluslararası aktörler çeşitlenmekte ve bunlar arasında artan etkileşim, karşılıklı bağımlılık yaratmakta ve dünya söz konusu karşılıklı bağımlılık ağı içinde bütünleşmektedir. Bu bağlamda iç politika, dış politika ayrımı da önemini yitirmektedir. Bir diğer önemli nokta da askerî gücün önemini yitirmesidir.

Uluslararası işlevsel bütünleşmeye Uluslararası Telekomünikasyon Birliği, Dünya Sağlık Örgütü, Uluslararası Çalışma Örgütü, Uluslararası Denizcilik Örgütü, Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü örnek verilebilir.

“Güvenlik toplumu” yaklaşımı, ortak değerlerin oluşturulmasına hizmet edecek biçimde toplumsal kesimler arasında iletişim ve ulaşım olanaklarının artırılmasını öngörmektedir.

Ekonomik sektörlerdeki uluslarüstü bütünleşme başarı ile ilerledikçe, ulusal çıkarlar yerini bölgesel uluslarüstü çıkarlara, ulusal aidiyet duygusu da bölgesel uluslarüstü aidiyet duygusuna bırakacaktır. Bu noktadan sonra uluslarüstü bütünleşme daha önce açıkladığımız yüksek siyaset alanlarına kayacaktır. Bir başka deyişle bütünleşme ekonomik sektörlerden siyasi sektörlere geçecektir.

Haas tüm bu açıklamalardan sonra siyasal bü- tünleşmeyi, “farklı ulusal çevrelerde bulunan aktörlerin aidiyet duygularını, beklentilerini ve siyasi faaliyetlerini, önceki ulus devletten yetki talebinde bulunan ve bu yetkilere sahip olan yeni bir merkeze yöneltmeleri konusunda ikna edildikleri bir süreçtir” diye tanımlamaktadır. Haas’ın söz konusu tanımını biraz açarsak, onun siyasi bütünleşmeyi ulusal aktörlerin aidiyet duygularını ulusal bir merkezden daha geniş yeni bir merkeze kaydırdıkları süreç olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Yine söz konusu tanım yeni merkezin, ulus-devletin üzerinde olduğunu açıklamaktadır.

1648 yılında Avrupa’da 30 Yıl Savaşları’nı sona erdiren Westphalia Antlaşması bir yönüyle dünyanın en kanlı savaşlarından birini bitirirken, diğer yandan uluslararası sistemi kökünden değiştiren bir egemenlik anlayışını da dünya sisteminde hakim kılmıştır. Evrensel imparatorluklara karşı ülkesel “ulus-devletin” zaferini simgeleyen bu barış antlaşması, uluslararası alanda devletlerin egemenliğini ve eşitliğini ilkesel bir temel kural hâline getirmiştir.

Liberalizm bir yandan bireyin hak ve özgürlüklerini savunurken öte yandan devlet dışı,
ulusötesi aktörlerin güç kazandığı ve bireyin hak ve çıkarlarını esas alan bir siyasal yapının uluslararası ölçekte yaygınlaştığı bir düzeni tasarlar. Uluslararası normlar, kurumlar ve doğal olarak örgütler bu yeni düzenin en önemli unsurları olacaktır. Liberal yaklaşım bağlamında devletin egemenliğini aşan kurumsal yapılar bu açıdan önemli rol oynar.

Aktörlerin belli durumlarda belli şekilde sürekli bir biçimde davranması sosyal ve siyasal bir düzenin varlığı için yaşamsaldır. Bu konuda normlar, kurallar büyük bir işleve sahiptir. Söz konusu norm ve kuralların meşru bir zemin içinde içselleştirilmesiyle kurumsal davranışlar ortaya çıkar.

Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler sistemi içinde, ulusal egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uymak durumunda kalmaktadır. Bu çerçevede uluslararası örgütler de önemli bir işlev görmektedir. Bu gelişim uluslararası örgütlerin teknik işbirliği ve eşgüdüm organı olmaktan çıkıp giderek siyasal anlamda evrensel normların koruyucusu niteliği kazanmasına da yol açmaktadır.

Mitrany, uluslararası örgütleri yukarıda açıklamaya çalıştığımız, ilerleyen teknolojinin yarattığı “karşılıklı bağımlılık” olgusunun bir sonucu olarak görmektedir. Mitrany’e göre uluslararası örgütler, uluslararası düzeyde işbirliği yapılmaksızın gerçekleştirilmesi imkânsız olan işlevler üzerine kurulmuştur. Yine Mitrany, uluslararası örgütlerin bir işlev görmek üzere inşa edildiklerini belirtmektedir. Mitrany açısından devletin hukuki yapısı, insanların doğal ekonomik ve sosyal faaliyetlerini kısıtlamaktadır ve söz konusu faaliyetlerin belli fonksiyonlar üzerine kurulacak uluslararası örgütler yoluyla yeniden doğal akışları yönünde serbest kalmaları sağlanabilir.

Ulusötesicilik (transnasyonalizm).

BM’nin ana amacı, Antlaşma metninde belirtildiği üzere, uluslararası barış ve güvenliği korumaktır. BM bu amacını gerçekleştirmek için, kolektif güvenliği sağlama konusunda başarısızlığa uğrayan Milletler Cemiyeti’nin sınırlılıklarını aşacak şekilde kurulmuştur.

Karl Deutsch, uluslararası sistemde güvenlik ile barışın korunması yönündeki kaygıların, ortak değerleri hakim kılacak ve kurumsallaştıracak uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında etkili olduğunu gözlemlemektedir. Karl Deutsch’un “Güvenlik toplumu” modeli bu kaygıların ışığında ortaya konan önemli bir model olmuştur.

Soğuk Savaş sonrası dönemde, Sovyetler Birliği’nin ve dolayısıyla Doğu Bloku’nun ittifak sisteminin dağılması sonucunda, NATO güçler dengesini gözeten bir işlev görmekten uzaklaşma eğilimi göstermektedir. Bu bağlamda NATO, güçlü devletin küresel çıkarlarını gözeten ve ikincil konumdaki devletlerin de dönemsel ve göreli çıkarlarını, güçlünün peşine takılma stratejisi ile koruma çabasına hizmet eden bir güç koalisyonuna dönüşme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu nedenle NATO’nun Soğuk Savaş sonrası, uluslararası
sistem içerisindeki rolü ve meşruiyet zemini akademik ve siyasi açıdan tartışmalara yol açmıştır.

İngiltere, Deklarasyonda açıkça belirtilen pek çok konuyu benimsemediğini ve bunların dışına çıkılması gerektiğini belirtmiş ancak bu talebi kabul edilmemiştir. Bu nedenle İngiltere Schuman Deklarasyonu sonrası başlayan görüşmelere katılmamıştır. İngiltere’nin uluslarüstü bir bütünleşme yöntemini kabul etmediği ve bu nedenle Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğuna karşı çıktığı anlaşılmıştır. Altı devlet temsilcisi (Fransa, Almanya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg) Schuman Deklarasyonu ile çizilen çerçevede görüşmeler yapmak üzere, 20 Haziran 1950’de Paris’te toplanan bir konferansta bir araya gelmiştir.

Westphalia Antlaşması bir yönüyle dünyanın en kanlı savaşlarından birini bitirirken, diğer yandan uluslararası sistemi kökünden değiştiren bir egemenlik anlayışını da dünya sisteminde hakim kılmıştır. Evrensel imparatorluklara karşı ülkesel “ulus-devletin” zaferini simgeleyen bu barış antlaşması, uluslararası alanda devletlerin egemenliğini ve eşitliğini ilkesel bir temel kural hâline getirmiştir. Bu anlayışın bir doğal yansıması olarak dünya sistemi egemen ve eşit devletlerden kurulmuş bir yapıya doğru bir siyasi yolculuğa başlamıştır. Egemen ve eşit olduğu varsayılan devletlerden/ birimlerden oluştuğu kabul edilen yeni bir uluslararası sistem ortaya çıkmıştır. Egemen ve eşit olduğu varsayılan devletlere dayanan bu yeni uluslararası sistemde devletler sadece uluslararası örgütler kurarak işbirliği yapma imkânı bulabilmişlerdir. Bir başka deyişle uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında Westphalia Antlaşması ve onun getirdiği egemenlik ve eşitlik anlayışı belirleyici olmuştur. Bu nedenle ülkesel, egemen ve eşit ulus devletlerden oluşan yeni uluslararası sisteme Westphalian sistem denmiştir. Uluslararası ilişkiler yazınında Westphalia düzeninin hâlâ devam etmekte olduğu genel kabul gören bir düşüncedir. Bu bir bakıma uluslararası sistemin, egemen ve eşit olduğu varsayılan ulus-devletlerden oluşan bir sistem olmaya devam ettiği anlayışına dayanmaktadır.

Westphalia sisteminin barış içinde işleyişi için uluslararası örgütler vazgeçilmez bir nitelik kazanmıştır. Egemenlik ve eşitlik, uluslararası sistem içinde devletlerin rekabetini yoğunlaştırmış ve uluslararası örgütler, bu rekabet içinde işbirliğini mümkün kılan örgütsel çerçeveler olarak yaşamsal bir işleve sahip olmuştur.