Hükümet Dışı Uluslararası Örgütler

BM Genel Kurulunun 1996/31 sayılı kararına göre, BM’de da­nışmanlık statüsü elde etmek isteyen hükümet dışı örgütlerin BM amaç ve ilkelerine uygun hareket et­mesi, faaliyet alanında genel kabul görmüş ve temsil niteliğini haiz olması, merkezi ve temsilcisi bulun­ması yani kurumsal varlık ve süreklilik arz etmesi ve devletler/hükümetler arası bir anlaşmayla kurulma­mış olması gibi özellikler taşıması gerekmektedir. Ayrıca, BM’ye göre devletlerarası anlaşmalarla kurulmamış bütün uluslararası örgütler “hükümet dışı örgüt” olarak kabul edilir. 

Kâr amacı güt­meme/gönüllülük, uluslararası yarar gütme, taraf bir devlet iç hukukuna uygun kurulma, en az iki dev­lette faaliyet gösterme ve taraf devletlerden birinde merkezî olma ölçütlerinin karşılanması gerekmekte­dir. AK, bunun dışında, 2001-2002 döneminde de çeşitli resmî çalışmalar yapmış ve çeşitli “temel ilke­ler” belirlemiştir. Bu çerçevede örneğin, siyasi parti­lerin kapsam dışı olduğu belirtilmiş, tüzel kişiliğin şart olmadığı vurgulanmış ve faaliyetlerden elde edi­len kazancın yine faaliyetlerde kullanılabileceği ama üyelere dağıtılamayacağı not edilmiştir. 

Tüm “uluslararası toplum”un ve özellikle de geleneksel olarak devletler arası ilişkiler alanının birçok açıdan dışarıda bıraktığı toplumlar arası ve ötesi örgütlen­meleri ve insanların genel yararını gütme şeklinde tanımlanabilecek bu ölçüt konusunda ciddi tartışma ve görüşler bulunmaktadır. 

GONGO (goverment-organised NGOs) olarak adlandırılmaktadır. Yine dinî oluşumların cemaatlerinin dar çıkarlarını ger­çekleştirme amacıyla kurduğu savlanan kuruluşlar RINGO (religious-oriented NGOs), iş çevreleri/ sermaye tarafından kurulan/desteklenen örgütler de BINGO (business-oriented NGOs) olarak ad­landırılabilmektedir. Kısacası, kimi STK’ların ge­niş toplumsal kesimlerin değil de belli bir kesimin çıkarlarını desteklemek için kurulduğu, oysa top­lumların ve hatta tüm insanların (insanlığın?) yara­rına çalışmayan yapılanmaların olsa olsa lobi/baskı faaliyeti ve hatta ticari faaliyet de yürütebilen “çı­kar grupları” olduğu ileri sürülmektedir. 

Uluslararası Af Örgütü (UAÖ), insan haklarına say­gı gösterilmesi ve bu hakların korunması konusunda çalışan insanların oluşturduğu uluslararası alanda tanınan küresel bir ha­rekettir. UAÖ,işkence ve kötü muame­le, idam cezası, şiddette başvurmamış tüm siyasi mahkûmlar, kadına şiddetin ve ay­rımcılık, yoksul ve yoksunların hakları, göçmenlerin ve sığınmacılar, küresel silah ticareti ve terörle mücadelenin adil yürütülmesi, nefret söylemi hariç ifade özgürlüğünün sağlanması konularında çalışmalar yürütmektedir. 

Örgütün sürekliliğini ve devamlılığını (ve hat­ta bir adresi olabilmesini), kısacası bir örgüt (tüzel kişilik) olabilmesini sağlayan kilit organ olan Sekre­tarya ise Uluslararası Konsey ve Uluslararası Yürüt­me Komitesi’nin günlük rutin işlerini takip etmek ve gerçekleştirmekle görevlidir. 

Resmî İnternet sayfalarındaki bilgilere göre, 150’nin üzerinde ülkeden yaklaşık 7 milyon gönül­lüsü, destekçisi ve abonesi olan UAÖ’nün, 70’den fazla ülkede de büroları bulunmaktadır. Üye sayı­larına ve büyüklüklerine göre 52’si şube (section), “şube olma yolundaki” diğerleri de yapı (structure) olarak anılan bu büroların her biri, UAÖ’nün sta­tüsü, temel ilkeleri, amaçları ve hedefleri doğrultu­sunda çalışmak üzere kendi özerk örgütlenmesini yapabilmektedir. UAÖ çatısı altında 2017 itibariy­le 159 ülke için yıllık raporlar yayınlamaktadır.  

“Batılı” devletlerin sol/sosyalist/Marksist kökenleri olduğu gerekçesine dayanan itirazları, UAÖ’nün ABD ve İsrail başta ol­mak üzere Batılı devletlerin dış politika uygulama­larına, askeri-sivil müdahalelerine ve bu bağlamda ortaya çıkan insan hakları ihlallerine oransal olarak daha fazla eğildiği iddiasında yoğunlaşmaktadır. Diğer yandan, ABD ve İngiltere’nin öncelikleriyle parallel hareket ettiği eleştirileri de yapılmaktadır

İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch: HRW), 1978’den itibaren kurulan bir dizi insan hakları örgütünün 1988’de tek bir şemsiye altında toplanmasıyla oluşturulmuştur ve 1978’de kurulan Helsinki Watch, örgütün ilk nüvesini oluşturmak­tadır. 

İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün merkezi New York’ta bulunmaktadır. Amsterdam, Berlin, Beyrut, Brüksel, Chicago, Cenevre, Johannesburg, Londra, Los Angeles, Moskova, Nairobi, Oslo, Paris, San Francisco, Sao Paulo, Sidney, Tokyo, Toronto, Washington ve Zürih’te şubeleri bulunan örgüt, örneğin UAÖ’yle karşılaştırıldığında çok daha az gönüllüye ve profesyonel çalışana sahiptir.

Her yıl bir de İnsan Hakları Savunucusu Ödü­lü veren HRW, insan hakları örgütlerinin çalıştı­ğı genel insan hakları konularının yanı sıra çocuk askerlerin durumu, kara mayınlarının ve misket bombalarının yasaklanması, sansürün önlenmesi vb. konularda yaptığı çalışmaları da özellikle vur­gulamaktadır. 

HRW, en başta UAÖ için getirilen eleştirilerin benzerleriyle karşılaşmaktadır. Hazırladığı ülke ra­porlarıyla getirdiği eleştiriler seçici, ideolojik, taraflı vs. bulunan HRW, Batılı devletler tarafından kendi­lerine karşı daha acımasız davranıldığı şeklinde eleş­tirilirken, diğer devletler tarafından da Batıcı, İsrail yanlısı ve Batılı lobilerin etkisinde olan bir yapılan­ma olarak nitelenebilmektedir. Gerçekten de, bu an­lamda getirilen farklı eleştirilere bakıldığında, HRW bir yandan İsrail karşıtı, ABD karşıtı vs. bulunurken diğer yandan da Çin karşıtı, Venezüella karşıtı ya da İsrail yanlısı ve ABD yanlısı da bulunabilmektedir 

14 Ekim 1979’da Amsterdam mer­kezli Greenpeace International’ın oluşmasıyla çok kısa sürede küresel çapta faaliyet göstermeye başla­mıştır. Zehirli ve kimyasal atıklar, balina avcılığı, deniz canlılarının korunması, okyanuslar, yağmur ormanları ve habitat, biyolojik çe­şitlilik, sürdürülebilir tarım, temiz enerji, iklim değişikliği, nükleer kirlilik ve silahsızlanma, genetiği değiştirilmiş organizmalar vb. konular dâhil her türlü çevresel sorun, örgütün zamanla genişleyen ajandasında yer almaktadır. 

1972 tarihli Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevre Konferansı neticesinde imzalanmış olan Stockholm Deklarasyonu, “çevre hakkı” konusunda uluslararası düzeydeki ilk ve en önemli belgedir. 

Günümüzde 26 ülke ve bölge bürosuyla 55’den fazla ül­kede faaliyet gösteren ve profesyonel çalışanlarının yanı sıra gönüllüleri vasıtasıyla çeşitli kampanyalar, eylemler, yayın­lar ve etkinlikler yapan Greenpeace, dünyanın ilgi alanı ge­nişliği itibarıyla en kapsamlı, faal ve etkin uluslararası çevre örgütü sayılmaktadır. 

İsimlerinin zarar görmesini istemeyen şirketlerden yüksek bağış kabul etmesi, profesyonel çalışanlarının maaşları ve harcamalarının yüksek olması, Shell’İn hisselerini satın alma gibi eylemleri eleştirilmektedir. 

Her ne kadar hükümet dışı uluslararası örgüt­ler kategorisinde değerlendirilmesi kaçınılmazsa da, Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu aslın­da kendine has bir yapıdır. Zira Kızılhaç, Kızılay vb. dernek ve yapılanmalar tarihsel olarak ulusal düzlemde ve genelde de özel bir ulusal statüye sahip olacak şekilde kurulmuştur. Günümüzde de büyük ölçüde geçerli olan bu yapılanma, her biri aslında bağımsız birer “ulusal” yapının bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Tümü de benzer uluslararası/evrensel amaçlar benimseyen bu yapılar zaman içerisinde farklı şekillerde sınıraşan kurumsal iş birliklerine de girmiş ve böylece çeşitli formel ve informel ulusla­rarası çatı yapılanmaları ortaya çıkmıştır. Bu örgütlerin amaçları, ilkeleri, çalışma alanları ve statüleri ara­sındaki paralellik bulunmaktadır.

Savaşlar ve artan silah teknolojisi ve ulus-devletlerin kurulma ve yerleşme süreci, savaşların hem daha yıkıcı hem de daha geniş kitleleri etki­leyici boyutlara ulaşmasına neden olmuş, buysa daha sonra “insancıl hukuk” olarak adlandırılacak savaş kurallarının gelişmesinde de görüleceği üzere savaşın yürütülmesiyle ilgili birçok konuda kimi adımların atılmasına neden olmuştur. Dunant ve arkadaşlarının Yaralılara Yardım için Uluslararası Komite (International Committee for Relief to the Wounded) adını verdikleri sivil yapılanma, İsviçre bayrağının ters yüz edilmiş şekli olan sembolleri nedeniyle 1863’te “Kızılhaç” olarak anılmaya başlamıştır.

Temel uluslararası etkisini ve statüsünü 1949 Cenevre Sözleşmeleri’nden alan Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Federasyonu ise, 190 ülkeden bileşeniyle Cenevre merkezli olarak faaliyet göster­mektedir. Kıtasal denebilecek beş büyük bürosu ve 14 bölgesel bürosu olan Federasyon, her iki yılda bir tüm ulusal yapıların toplanmasıyla oluşan Ge­nel Kurul tarafından seçilen Genel Sekreteri tarafın­dan yönetilmektedir. Yürütme görevi ise Yönetim Kurulu’na (Governing Board) aittir. Tüm dünyada aktif 17 milyon gönüllüsüyle Federasyon, en kap­samlı ve yaygın uluslararası sivil örgütlenmelerden birisi olarak kabul edilmektedir. 

Bu kapsamdaki yapılara yöneltilen en ciddi eleştirilerin başında, “yardım” sürecinde kimi dinî, siyasi, kültürel ve ideolojik kötüye kullanmalarının önüne geçme konusunda yeterli özenin her zaman gösterilmediği gelmektedir. kimi yardım faaliyetlerinin dinî, siyasi vb. propa­ganda şekline de dönüşebildiği ve hatta bazen bu yönde açık uygulamalara (yardım paketleri içeri­sinden çıkan din kitapları, siyasi broşürler vs.) imza atıldığı iddiaları önemli boyutlara ulaşabilmektedir.