Sui Generis Örgütler

Birincisi, BDT’yi oluşturan cumhuriyetler arasında kesintisiz bağlar kurmak bir zorunluluktur: Her şeyden önce merkezî ekonomi­nin getirdiği bir zorunluluktur bu. İkincisi, BDT siyasi açıdan da bir zorunluluktu. Pek çoğu ilk kez bağımsızlıklarını kazanan bu iktidar­lar “devlet geleneği”ne sahip değillerdi. Üçüncüsü, toplumsal açıdan da bir zorunluluktu. Ortak evlilikler ve Birlik içerisindeki çalışma alanları nedeniyle milyonlarca kişi kendi cumhuriyeti dışında buldu kendisini. Bunları bir gün içerisinde vatandaş­lık ve dolaşım haklarını düzenlemek olanaksızdı. Dördüncüsü, askerî açıdan yaşanan zorunluluktur. 

1993’te kabul edilen BDT Şartı’nın birinci maddesinde topluluğun eşit hak­lara sahip bağımsız uluslararası hukuk öznelerinin egemen eşitliği ilkesi üzerine kurulu olduğu kabul edilmiştir. BDT, siyasal, askerî, ekonomik, toplum­sal ve kültürel alanlarda yakın işbirliğini hedefleyen çok amaçlı bir bölgesel örgüttür. 

Diğer Uluslarararası örgütler gibi bir yapıya sahip değildir. Uluslarüstü bir yapılanma değildir. Rusça “topluluk”, “dernek” anlamına gelse de ilk anlamı “birlik”tir. “Örgüt”ten daha yoğun bir birlikteliği ifade etmektedir. Topluluk içinde yer alan devletler bazı organlara katılırken, bazılarına katılmayabilmektedir. Kendine özgü (sui generis) yapıya sahip olduğu söylenebilir.

Dışişleri Bakanları Konseyi, üye devletlerin dışişleri politikalarının eşgüdümünü sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu konsey Örgüt’ün en temel yürütme organlarından biridir. Devlet Başkanları ve Hükümet Başkanları Kararlarının uygulanması, üye devletlerin dış politiakalarının eşgüdümü ve diplomatic misyonlar arasında işbirliğinin sağlanmasıdır. 

Bağımsız Devletler Topluluğu’nun pek çok işbirliği girişimi başarısızlıkla sonuçlannmıştır. Ancak, 2016’da 25. Yılını kutlayarak sürekliliğini kanıtlamıştır. Sorunlara çözüm aranan bir polatofrmdur, üyelerin pazar ekonomisine geçişlerini kolaylaştırmış, karışıklıklar engellenmiş, nükleer silah ve uyuşturucu-insan kaçakçılığı gibi konularda başarılı olmuştur

1978’de yapılan Çin Komünist Partisi’nin 11.Kongresi’nde alınan “reform ve dışa açılma” süreciyle, yeni ekonomi politikaları için gerekli hammadde ve pazar arayışı sonucu uluslararası areyaya çıkmaya başlamıştır. 

Örgütün kurucu metni Haziran 2002’de Saint Petersburg’da yapılan zirvede imzalandı ve böylece örgütün ilkeleri, amaçları, hedefleri, yapısı ve işleyişi belli oldu.

ŞİÖ’nün sürekliliğinin aracı ve sembolü olarak bir uluslararası örgüt olmasını sağlayan bir de Sekretarya vardır. Örgütün tüm rutin “bürokratik” işleyişinden sorumlu olan Sekretarya, Devlet Baş­kanları Konseyi’nden başlayarak diğer ana organ­larda alınan kararların uygulanması, yürütülmesi ve gözetlenmesinden sorumludur. Başında da bir Genel Sekreter bulunur.

Hem Şangay İşbirliği Örgütü’nün kendisini tanıtırken hem de ör­güt hakkındaki yazılarda mutlaka dikkat çekilen bir diğer noktaysa, örgütün coğrafi olarak Avras­ya kıtasının çok büyük bir kısmını kapsaması ve 3 milyara yaklaşan nüfusuyla da dünya nüfusunun neredeyse yarısına ev sahipliği yapmasıdır. 

Şangay İşbirliği Örgütü’nün orta vadede küresel siyasette daha etkin bir güç merkezi olabileceği­ni, en azından bu potansiyeli taşıdığını ve “mücadele merkezi”nin Asya-Pasifik’e kaymasıyla da örgütün gelecekte adından sıklıkla söz ettireceğini ileri süren görüşle­re yaygın şekilde rastlanmaktadır. Örgüt ayrıca, dünya petrol üretim ve kullanım pazarının yarısından fazlasını elinde bulundurmaktadır.

İslam İşbirliği Örgütü’nün başlangıçtan beri isminde bir din olması, amaç ve faaliyetlerini bu eksende belirlemesi kendine (Sui generis) özgü bir örgüt olmasını sağlamaktadır. Bu Örgüt’ün dikkat çekici özelliği ise, Birleşmiş Milletler’den sonra 57 üye ile en fazla üyeye sahip olan, Örgütün üyelerinin toplam 1,5 milyarlık nüfuslarıyal dünya nüfusunun yaklaşıl yüzde 22'sini teşkil eden uluslararası bir örgüt olmasıdır.

İslam İşbirliği Örgütü’nün kurulmasını hızlandıran etkenler Arap Birliği’nin 1945’te kurulması ve Bağlantısızlar hareketi liderlerinden seküler/sosyaist ve pan-Arabist politikaların ön plana çıkmasıdır. Diğer bir etken, İsrail’in 1948’de kurulması, bunun İsrail karşıtı din birliğinin işbirliği zemini olması sonucu 1972’de merkezinin Kudüs kurtulana kadar Cidde’e olması kurucu metni olarakkabul edilmiştir.

İslam İşbirliği Örgütü’nün 2016-2025 yıllarını kapsayan 10 yıllık eylem programı, ılımlılığın ve hoşgörünün teşviki, terörizmle ve İslamofobi ile mücadele, baş­ta Filistin sorunu olmak üzere çatışmaların önlen­mesi ve çözümü, ekonomik işbirliği ve Afrika’da yoksullukla mücadele, bilim ve teknoloji alanın­da ortak çalışmalar yapılması, insan hakları ve iyi yönetişim ile üyeler arasında kültürel değişim gibi konular öncelikli çalışma alanları ve hedefler olarak belirlenmiştir.

Genel Sekreterlik, İslam İşbirliği Örgütü’nün rutin iş­leyişinden sorumludur. Zirve ve Dışişleri Bakanları Konseyi’nde alınan kararların ve kabul edilen rapor­ların takibini yaparak sonuçları yıllık raporlar halin­de ilgili organlara iletir. İlgili organlarda ele alınacak çeşitli konuları gündeme taşır. Bütçe ve programı da hazırlayan Genel Sekreterlik, örgütün çalışmalarının uyumlu şekilde devamını temin eder. 

Türkiye ile İslam İşbirliği Örgütü arasındaki ilişkileri “normalleştiren” gelişme, 1975’teki Dışişleri Ba­kanları Konseyi toplantısına Rauf Denktaş’ın Kıbrıs Türkleri adına “misafir” olarak katılması ve sonuç bildirisinde “Türk toplumunun meşru haklarını ve adanın İslam karakterini koruma çabaları”ndan bahsedilmesi olmuştur. Bir sonraki toplantının İstanbul’da yapılması kabul edildiği gibi, örgü­tün Tarih, Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi’nin İstanbul’da, İstatistik, Ekonomi ve Sosyal Araştır­ma ve Eğitim Merkezi’nin de Ankara’da kurulması kararlaştırılmıştır. İlişkileri p”pekiştren” gelişme ise, 1981’de kurulan İSEDAK’ın daimi başkanlığının 1984’te Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı’na verilmesi oldu. 

1945’te kurulan Arap Birliği, isminde bir etnisite adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüttür. 

Başta Filistin sorunu olmak üzere çeşitli temel so­runların olası çözüm biçimi ve zemini konusunda kurucuları ve üyeleri arasında oluşan ya da gün yüzüne çıkan görüş fark­lılıkları, belki de üyelerinin “ortak çıkar ve değerleri” düşünül­düğü kadar fazla olmadığı için, örgütün uluslararası siyaset bir yana bölgede de çok etkin olamamasına neden olmuştur. 

Arap Birliği’nin kuruc üyesi olan Mısır, İsrail’le 1979 Camp David Anlaşması’nı imzaladığı için üyelikten çıkarılmış ve 1989’da tekrar üye olmuştur. u

Genel olarak Konsey’in oy birliğiyle aldığı karar­ların tüm üyeleri bağladığı örgütün bu anlamdaki en özgün özelliğiyse, çoğunluk oyuyla alınan kararların sadece kabul eden üyeleri bağlayacağının, dahası her durumda Konsey kararlarının üyelerin temel iç ya­pısına uygun olarak hayata geçirileceğinin hükme bağlanmasıdır (Madde 7). 

Biri “geniş Orta Doğu” coğrafyasında ku­rulan bölgesel bir örgüt olmasına, diğeriyse tüm dünyadan üyeliğe açık uluslararası bir örgüt olmasına rağmen Arap Birliği ile İslam İşbirliği Örgütü hep karşılaştırılmakta ve birlikte ele alınmaktadır. Bunun temel nede­ni, Arap Birliği’nin Mısır merkezli seküler, sosyalist ve Pan-Arabist akımı, İslam İşbirliği Örgütü’nün ise Suudi Arabistan merkezli ümmetçi akımı temsil ettiğinin düşünülmesi ve iki örgütün de İsrail-Filistin Sorunu’nun da etkisiyle doğrudan Orta Doğu siyaseti açısından akla gelmesi olsa gerektir.