ULUSLARARASI ÖRGÜTLER - Deneme Sınavı - 28

Güvenlik alanında uluslararası örgütlerin ortaya çıkışı ve gelişiminde ortak değerlerin ve bu temelde kurumsallaşan devlet davranışlarını ön plana çıkaran yaklaşımlardan en önemlisi Karl Deutch’a aittir. Karl Deutsch, uluslararası sistemde güvenlik ile barışın korunması yönündeki kaygıların, ortak değerleri hakim kılacak ve kurumsallaştıracak uluslararası örgütlerin ortaya çıkışında etkili olduğunu gözlemlemektedir. Karl Deutsch’un “Güvenlik toplumu” modeli bu kaygıların ışığında ortaya konan önemli bir model olmuştur.

Günümüze kadar kurulan en önemli uluslararası örgüt olan Birleşmiş Milletler (BM) İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ertesinde kurulmuştur. BM’nin ana amacı, Antlaşma metninde belirtildiği üzere, uluslararası barış ve güvenliği korumaktır. BM bu amacını gerçekleştirmek için, kolektif güvenliği sağlama konusunda başarısızlığa uğrayan Milletler Cemiyeti’nin sınırlılıklarını aşacak şekilde kurulmuştur. Bu doğrultuda atılan en önemli adım kuvvet kullanımının Madde 2/4 kapsamında yasaklanmasıdır.

Ülkesel devlet ya da bir başka şekilde söylenişiyle teritoryal devlet; evrensel imparatorluklara karşı sınırlı bir toprak (ülke ya da vatan) üzerinde kurulmuş ve kendi siyasi varlığını bu ülkeden alan bir devlettir. Çok uluslu imparatorluklar için ülkesel bir sınırlılık söz konusu değilken, ülkesel devlet için ülkesi siyasi kimliğinin çok önemli bir parçasıdır. Bu nedenle pek çok ulus devlet ve millet ülkesinin adıyla anılır olmuştur. Ülkesel devlet toprak açısından genişlese bile bu genişleme ülkesel devletin çekirdeğinde yer alan vatan ya da ülkeyi değiştirmez. Ülkesel devlet sömürgeler elde ederek genişleyebilir. Bu tür emperyalist genişlemeler genellikle ülkesel devletin siyasal kimliğini pek etkilemez. Ülkesel devletin çok uluslu evrensel bir egemenlik iddiasındaki imparatorluklara karşı zaferi dünya siyasi ve ekonomik sistemini esaslı biçimde değiştirmiştir.

Siyasal toplum, hukuki bir kavram olan “devlet” çatısı altında birleşmiş insanlar topluluğudur. Siyasal toplum geçmişte olduğu gibi, günümüzde de uluslararası ilişkilerin temel siyasal aktörüdür. Söz konusu toplumsal grup kategorisini belirleyici olan en önemli ölçüt, bu toplumsal grubun ortaya çıkardığı iktidarın en üst iktidar olmasıdır.

Devletler özerkliklerini ve egemenlik yetkilerini bir bakıma korumakla birlikte, söz konusu egemenlik anlayışı nitelik değiştirmeye başlamıştır.
Gelişen uluslararası hukuk ve uluslararası örgütler sistemi içinde, ulusal egemenlik mutlak olmaktan çıkmaktadır. Ulusal hukuk, evrensel normlara uymak durumunda kalmaktadır. Bu çerçevede uluslararası örgütler de önemli bir işlev görmektedir. Bu gelişim uluslararası örgütlerin teknik işbirliği ve eşgüdüm organı olmaktan çıkıp giderek siyasal anlamda evrensel normların koruyucusu niteliği kazanmasına da yol açmaktadır.

Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) (League of Nations: LON) Birinci Dünya Savaşı’nın ardından İsviçre’de 10 Ocak 1920 tarihinde kurulmuştur. Ülkeler arasında yaşanabilecek sorunları barışçıl yollarla çözmeyi amaçlayan bu örgüt günümüzdeki Birleşmiş Milletler’in de temelini oluşturmaktadır. Yaklaşık 20 yıl faaliyet gösteren örgüt İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasını engelleyememesi üzerine 18 Nisan 1946 tarihinde dağılmıştır.

17 Mart 1948’de Belçika, Fransa, Hollanda, İngiltere ve Lüksemburg Brüksel Paktı olarak bilinen bir ittifak antlaşmasını imzaladılar. Bu Antlaşma ile taraflar ortak bir savunma sistemi kurmayı, ekonomik ve kültürel ilişkilerini güçlendirmeyi kararlaştırdılar.

KGAÖ’den söz ederken ilkin bunun askerî bir ittifak olduğunun altını çizmek gerekir. Kolektif Güvenlik Antlaşması’nın 4. maddesi tıpkı NATO’nun 5. maddesi gibi düzenlenmiştir: “Taraf devletlerden biri bir devlet ya da devlet grubunun saldırısına uğradığında, bu saldırı tüm üye devletlere yapılmış sayılacaktır”. KGAÖ’ne, 2 Aralık 2004’te BM Genel Kurulu tarafından gözlemci statüsü tanınmıştır.

7 Ekim 2002’de imzalanan örgütün kurucu antlaşmasının ikinci bölümü “amaç ve ilkeler” başlığını taşımaktadır. Buna göre temel amaçlar,

• Barış, uluslararası/bölgesel güvenlik ve istikrara güç katmak,

• Üye devletlerin bağımsızlık, toprak bütünlüğü ve egemenliklerini kolektif temelde sağlamak,

• Uluslararası hukukun evrensel kabul görmüş değerleri üzerine inşa edilecek adil ve demokratik bir dünya düzeninin oluşturulmasına katkıda bulunmaktır.

Bu amaçlara ulaşmak için üye devletler,

• Bağımsızlık, gönüllü işbirliği, hak ve sorumluluklarının eşitliğine saygı gösterme,

• Ulusal hukuka ilişkin içişlerine karışmama,

• Diğer anlaşmalardan kaynaklanan hak ve sorumluluklarına halel getirmeme ilkelerini benimsemişlerdir.

1990 Paris Şartı’yla, AGİK’in siyasi da- nışma mekanizmaları ve bir dizi daimi organ aracı- lığıyla kurumsallaşması ihtiyacının ortaya çıktığına karar verilmiştir. Bu çerçevede 1994 Budapeşte Zirvesi’nde kabul edilen kararlar uyarınca 1 Ocak 1995 tarihinden itibaren bir uluslararası örgüte dönüşerek, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı- AGİT adını almış ve Birleşmiş Milletler Antlaşması Bölüm VIII’e uygun olarak kendini “bölgesel güvenlik örgütü” ilan etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’ndan önce sanayileşme ve uluslararası ödemeler, sabit döviz kuru siste- mini oluşturan Altın Para Standardı’nın sağladığı ortamda gerçekleşmiştir. Ancak Savaşın ekonomi- lerde yarattığı yıkım, dış ticarette korumacı ön- lemlerin artması, Almanya’nın Savaşı kazanacağı beklentisiyle aşırı borçlanması sonucunda yaşadığı hiperenflasyon ve nihayetinde 1929 yılında yaşa- nan Büyük Buhran altın standardının yıkılmasına sebep olmuştur.

Komşudan dilenme politikası ülkelerin kendi üretim ve istihdam seviyesini korumak veya artırmak için ithalatı kısıtlayıcı önlemler ve devalüasyon uygulamalarıyla yurtiçi talebi ithal mallardan yurtiçinde üretilen mallara doğru kaydırmaya çalışmalarıdır. Diğer yandan da devalüasyon aracılığıyla ihracat teşvik edilir. Ancak ülke açısından dış dengeyi sağlamaya yardımcı olan bu politikalar ticaret ortağı olan ülkelerde tam tersi etki yaratacak, dış ticaret açığının ve işsizliğin artmasına yol açacaktır.

Büyük Buhran’ın etkisini ilk atlatan ülke Almanya olmuş, giderek güçlenen sanayi üretimi ihracat artışını desteklemiştir.

Bretton Woods ikizleri ola- rak anılan bu örgütler Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası olarak da tanınan Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD)’dır.

IMF’nin politikalarının oluşturan ve tüm kredi işlemlerini yürüten organı İcra Direktörleri Kurulu’dur. 24 üyeden oluşur. IMF’nin günlük işlemlerini yürütür ve üye ülkelerin gözetimini gerçekleştirir.

Türkiye’nin Dünya Bankası’ndan kullan- dığı ilk kredi 1950 yılında onaylanan 12,5 milyon dolar tutarındaki Samsun Limanı proje kredisidir.

Türkiye GATT’a, 1950-1951 Torquay (İngiltere) Tarife Görüşmeleri sonucunda 1953 yılında taraf olmuştur.

GATT’a taraf olan ülkelerin dış ticareti ser- bestleştirmek için bir araya gelmelerine çok taraflı ticaret görüşmeleri, diğer bir deyişle ticaret turu (Round) denir. 1994 yılına kadar 8 adet ticaret turu gerçekleşmiş, 1994 yılında yapılan Uruguay Turunda ise Dünya Ticaret Örgütü kurulmuş ve GATT’ın yerini almıştır. 1947-61 döneminde gerçekleşen turlarda önemli ihracatçı ülkeler belirli ürünlerde karşılıklı pazar erişimini iyileştirme konusunda müzakerelerde bulunmuşlardır. Bu süreçte gelişmekte olan ülkelerin ihracat kapasitelerinin sınırlı olması nedeniyle ağırlıklı olarak gelişmiş ülkelerin ihracatını yaptığı sanayi ürünleri ticaretinde tarife indirimleri gerçekleşmiştir.

12 Temmuz 1947 tarihinde İspanya dışında 16 Avrupa ülkesi Avrupa Ekonomik İşbirliği Konferansı adı altında Avrupa’nın Yeniden İmarı Programı’nı formüle etmek için Paris’te toplanmıştır. Toplantıda Marshall Yardımı’nın koordinasyo- nunu yürütecek daimi bir kuruluşun oluşturulması için hazırlanan Avrupa Ekonomik İşbirliği Sözleş- mesi 16 Nisan 1948 tarihinde imzalanarak Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (Organization for Euro- pean Economic Cooperation: OEEC) kurulmuştur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulacak, uluslararası ekonomik sistemin temelini oluşturan Bretton Woods Anlaşması’nın 22 Temmuz 1944 tarihinde imzalanmasının ardından 27 Aralık 1945 tarihinde Uluslararası Para Fonu faaliyetlerine başlamıştır. Gerçekleştirdiği ilk mali yardımda 1947 yılında Fransa’ya 25 milyon dolar kredi sağlamıştır.

İki veya daha fazla ülkenin kedi aralarında belirli bazı ürünlerin ticaretinde, diğer ülkelere göre daha düşük gümrük tarifesi uygulayarak ayrımcı bir ticaret düzeni oluşturmalarına; tercihli ticaret düzenlemesi denir. Bölgesel ticaret anlaşmaları olarak adlandırılır.