ULUSLARARASI ÖRGÜTLER - Deneme Sınavı - 24

Genel olarak, o dönemde BDT’yi oluşturan cumhuriyetler arasında kesintisiz bağlar kurmak bir zorunluluktur: Her şeyden önce merkezî ekonominin getirdiği bir zorunluluktur bu. SSCB ekonomisi birbirine bağımlı cumhuriyetler temelinde örgütlenmişti. Bu nedenle dağılmanın ardından ekonomik ilişkileri sürdürmek kaçınılmazdı ve BDT bunu sağladı. İkincisi, BDT siyasi açıdan da bir zorunluluktu.
Pek çoğu ilk kez bağımsızlıklarını kazanan bu iktidarlar “devlet geleneği”ne sahip değillerdi. Üçüncüsü, toplumsal açıdan da bir zorunluluktu. Ortak evlilikler ve Birlik içerisindeki çalışma alanları nedeniyle milyonlarca kişi kendi cumhuriyeti dışında buldu kendisini. Bunları bir gün içerisinde vatandaşlık ve dolaşım haklarını düzenlemek olanaksızdı. Son olarak, askerî açıdan yaşanan zorunluluktan söz edilebilir. Aralık 1991’de Kızıl Ordu’nun silah ve donanımının eşit biçimde paylaşılması kararı alındı. (Doğru Yanıt A Şıkkıdır.)

Bağımsız Devletler topluluğu  üyeler arasındaki çatışmaya varan anlaşmazlıklar vardı.  Anlaşmazlıklardan biri Rusya Federasyonu (RF) ile Moldova arasında ve Transdinyester bölgesi konusundaydı. Bir başkası RF ile Ukrayna arasında Karadeniz Donanması’nın paylaşımına ilişkin anlaşmazlıktı. Bu anlaşmazlık çatışmaya yol açmadıysa da geçici olarak çözüme kavuşması 1997’yi buldu. 20 yıllığına imzalanan anlaşmayla Rusya yıllık 100 milyon dolar karşılığında üsler kiraladı.  Kafkaslar’da yaşanan anlaşmazlıklar daha az karmaşık değildi. Gürcistan, başından başlayarak toprak bütünlüğü sorunuyla uğraştı. Abhazya ve Güney Osetya bölgeleri bağımsızlıkları için Merkezi Tiflis Yönetimi’ne karşı savaştılar. Ağustos
2008’de Rusya ile Gürcistan arasında yaşanan çatışmanın ardından 18 Ağustos 2009’da Gürcistan BDT’den ayrılmıştır. Azerbaycan’la Ermenistan arasında Karabağ üzerine yaşanan çatışmalar zaman zaman katliam noktasına geldi. SSCB döneminde Azerbaycan’a bağlı bir özerk bölge olan Karabağ’ın tarihî Ermeni toprağı olduğunu savunan Ermenistan, bölgede SSCB’den arda kalan silah ve personelin de yardımıyla Karabağ’ın da içinde bulunduğu Azeri topraklarını işgal etti.  Orta Asya’da en önemli çatışmalar Tacikistan’da yaşandı. Bir yandan iktidarı silah kullanarak ele geçirmeye çalışan radikal İslamcılar, bir yandan bölgeler/kabileler arasındaki güç savaşımı ve buna eşlik eden ekonomik çöküş üzerinden yaşanan iç savaş ancak RF’nin desteğiyle engellenebildi. (Doğru Yanıt C Şıkkıdır.)

1993’te kabul edilen BDT Şartı’nın birinci maddesinde topluluğun eşit haklara sahip bağımsız uluslararası hukuk öznelerinin egemen eşitliği ilkesi üzerine kurulu olduğu kabul edilmiştir. BDT, siyasal, askerî, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarda yakın işbirliğini hedefleyen
çok amaçlı bir bölgesel örgüttür. (Doğru Yanıt D Şıkkıdır.)

Bağımsız Devletler Topluluğunu Şartı’nın ikinci maddesinde amaçlar sıralanmıştır:
• Siyasal, ekonomik, ekolojik, insani, kültürel ve diğer alanlarda işbirliği,
• Ortak ekonomik alan, devletlerarasında işbirliği ve bütünleşme çerçevesinde üye devletlerin dengeli ekonomik ve toplumsal kalkınmasını sağlamak,
• Uluslararası hukukça benimsenmiş evrensel ilke ve normlarla AGİK belgeleriyle uyumlu biçimde insan hakları ve özgürlüklerinin sağlanması,
• Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasında üye devletler arasında işbirliği,
• Silahlanma ve askerî harcamaların azaltılması, nükleer ve diğer kitle imha silahlarının ortadan kaldırılması ve evrensel/kapsamlı bir
silahsızlanma için etkin önlemlerin alınması,
• Üye devlet vatandaşlarının iletişim ve dolaşım özgürlüklerinin sağlanması,
• Diğer hukuksal alanlarda karşılıklı hukuki yardım ve işbirliğinin sağlanması,
• Üye devletler arasında anlaşmazlık ve çatışmaların barışçıl yöntemlerle çözümü. (Doğru Yanıt B Şıkkıdır.)

1978’de yapılan Çin Komünist Partisi’nin 11. Kongresi’nde alınan kararlarla da “reform ve dışa açılma” süreci başlatılmıştır. Bu çerçevede “Çin’e özgü sosyalizm” yani “piyasa sosyalizmi” ya da “devlet kapitalizmi” olarak da anılan karma ekonomik ve siyasi sisteme geçilmiştir. Böylece Çin, yaygın görüşe göre binlerce yıldır içinde durduğu kabuğu kırmaya ve ekonomik ve hatta siyasi olarak sınırlarının dışıyla aktif olarak ilgilenmeye başlamıştır. Bölgesinden başlayarak uluslararası sahada varlık göstermeye başlamasının tartışmasız en önemli nedenlerinden birisi, yeni ekonomi politikaları için gerekli hammadde ve pazar arayışıdır. Zaten bu arayış, Şangay İşbirliği Örgütü’nün kurulmasına giden süreçte Çin açısından çok belirleyici olmuştur. (Doğru Yanıt A Şıkkıdır.)

Örgüt, “Şangay Ruhu” olarak atıf yapılan kurucu ilkelerini, karşılıklı güven, karşılıklı fayda, dayanışma, kültürel farklılığa saygı ve ortak bir geleceğe yönelme olarak belirtmektedir. Örgütün dış ilişkilerinin esası da bağlantısız ilkeleri esas alma, kimseyi hedef almama ve açıklıktan yana olma olarak sıralanmaktadır.
Ana amaçlarsa “karşılıklı güveni ve üyeler arası iyi ilişkileri güçlendirmek; siyaset, ticaret, ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür, eğitim, enerji, ulaşım, turizm, çevre koruma vb. alanlarda etkin işbirliğini artırmak; bölgede barış, güvenlik ve istikrarı sağlamak, korumak ve sürdürmek için ortak çaba göstermek ve yeni demokratik, adil ve makul bir siyasi ve ekonomik uluslararası düzen kurmaya yönelmek” olarak ifade edilmiştir.(Doğru Yanıt E Şıkkıdır.)

Örgütün resmî açıklamaları bir yana, dünya politikası çerçevesinde örgütün konumlandırıldığı yer de aslında bir hayli dikkat çekmektedir. Zira iki kutuplu dünyanın sona ermesi ve bu çerçevede Rusya Federasyonunun konumu, Çin’in artan ham madde ihtiyacı gibi ekonomik dürtülerinin de etkisiyle dünya politikasına aktif katılmaya başlaması vb. durumların, bu iki ülkenin küresel siyasette daha fazla yer almaya önem vermesine neden olduğu kanısı yaygındır. (Doğru Yanıt B Şıkkıdır.)

1969-1972 arasında düzenlenen bir dizi konferans neticesinde kurulan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), 2011’de İslam İşbirliği Örgütü (İİÖ) adını almıştır. Başlangıçtan beri isminde bir din adı barındırması açısından sui generis bir uluslararası örgüt olan İİÖ, amaç ve faaliyet alanlarını da büyük ölçüde bu çerçevede belirlemiştir. 1971’deki Karaçi toplantısında şekillendirilen İslam Konferansı Örgütü kurucu metni 1972’deki Cidde toplantısında da kabul edilmiştir. Kurucu metinde “Genel Sekreterliği’nin merkezinin Kudüs kurtulana ve ebedi merkez olana kadar Cidde’de olacağı”nın belirtilmesi, örgütün başlıca kuruluş amacını ve ortak hedefini bariz bir şekilde göstermektedir. (Doğru Yanıt D Şıkkıdır.)

Türkiye’nin kurucu konferanslar sırasında mesafeli yaklaştığı İİÖ’yle ilişkileri zamanla gelişmiştir. 1969 Rabat toplantısına davet edilen Türkiye’de konunun birkaç açıdan tartışıldığı söylenebilir. Birincisi, dini nitelik taşıyan bu girişimin anayasada yer alan laiklik ilkesine aykırı olduğu gündeme gelmiştir. İkincisi, Ortadoğu’da Mısır gibi ülkelere karşı yapıldığı açık olan toplantının Türkiye’yi doğrudan tarafı olmadığı karşıtlıkların içine çekeceği düşünülmüştür. Üçüncüsü, İsrail’i ilk tanıyan devletlerden olan Türkiye’nin Filistin sorunun barışçıl çözümü adına aldığı tüm taraflara eşit mesafeli tutumun zarar görebileceği görüşü hâkim olmasıdır. (Doğru Yanıt D Şıkkıdır.)

Mısır, Libya, Yemen, Katar ve hatta Suriye krizlerinde oluşan görüş farklılıkları, bölge siyasetinde pek etkili olamadığı eleştirilerine hep konu olan Arap Birliği’nin etkinliğinin ve işlevinin daha fazla sorgulanmasına neden olmuştur.
Kısacası, başta Filistin sorunu olmak üzere çeşitli temel sorunların olası çözüm biçimi ve zemini konusunda kurucuları ve üyeleri arasında oluşan ya da gün yüzüne çıkan görüş farklılıkları, belki de üyelerinin “ortak çıkar ve değerleri” düşünüldüğü kadar fazla olmadığı için, örgütün uluslararası siyaset bir yana bölgede de çok etkin olamamasına neden olmuştur. (Doğru Yanıt E Şıkkıdır.)

Tercihli Ticaret Düzenlemesi (Preferential Trade Arrangement: PTA): Ekonomik bütünleşmenin
en basit biçimidir. Tercihli ticaret anlaşmasıyla iki
veya daha fazla ülke kendi aralarında belirli bazı
ürünlerin ticaretinde, örneğin üçüncü ülkelere
göre daha düşük gümrük tarifesi uygulanarak, tercihli-ayrımcı bir ticaret düzeni oluşturulur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra dünya ekonomisinde GATT çerçevesinde serbest piyasa ekonomisini benimseyen ülkeler arasında belirli kurallar
çerçevesinde çok taraflı ticaret sistemi kurulmaya
çalışılmıştır. Dış ticaretin önündeki engellerin tamamen kaldırılması idealine ulaşılamayacağı gerçeği karşısında GATT sistemi, ülkelerin aralarında
yapacakları Bölgesel Ticaret Anlaşmaları (Regional
Trade Agreements: RTA) yoluyla ticaretin serbestleştirilmesi uygulamalarına da olanak tanımıştır.
İkinci en iyi politika olarak değerlendirilen bölgesel
ticaret anlaşmaları dünya ekonomisinde bölgeselleşme sürecini hızlandırmıştır. Özellikle 1958 yılında
Roma Antlaşması’yla kurulan Avrupa Ekonomik
Topluluğu (AET)’nun yakalamış olduğu başarı,
dünya üzerinde birçok bölgesel ticaret anlaşmasının imzalanmasına yol açmıştır.

EFTA kurucu ülkeleri şunlardır: Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç,
İsviçre ve İngiltere. Sonradan Finlandiya,
İzlanda ve Lihtenştayn da EFTA’ya katılmıştır. Günümüzde ise EFTA üyesi olarak
sadece İzlanda, Lihtenştayn, Norveç ve İsviçre bulunmaktadır.

Günümüzde AB üyesi olmayan ama refah seviyesi oldukça yüksek olan Norveç ve İsviçre ile küçük ülkeler İzlanda ve Lihtenştayn kurdukları serbest ticaret bölgesi aracılığıyla AB gibi uluslarüstü
bütünleşme modeline kısmen entegre olmuşlardır.
Avrupa Serbest Ticaret Birliği - EFTA
Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) kurulduğunda başta İngiltere olmak üzere birçok Avrupa
ülkesi bu bütünleşme hareketinin dışında kalmayı
tercih etmiştir. AET ülkeleri kişilerin, malların, sermayenin ve hizmetlerin serbest dolaşımını sağlamayı, pazarlarını birleştirmeyi, üçüncü ülkelere karşı
ise ortak bir ticaret politikası uygulamayı hedeflemişlerdir. İngiltere açısından AET içinde yer almak,
İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth) ülkelerine karşı AET’nin ortak ticaret politikasını uygulamasını gerektireceğinden sahip olduğu ayrıcalıklı
ticaret ilişkilerini kaybetmesi anlamına gelecekti.
Bu durum İngiltere’nin başlangıçta Avrupa bütünleşmesinin dışında kalmasının nedenlerinden birisi
olmuştur. Diğer taraftan İngiltere gibi Avrupa’da
Avusturya, Danimarka, Finlandiya, İsveç, İsviçre,
İzlanda, Norveç ve Portekiz gibi ülkelerin artan
sanayi ürünleri üretimlerine pazar bulma arayışları
devam etmekteydi. İngiltere öncülüğünde bir araya gelen bu Avrupa ülkeleri 4 Ocak 1960 tarihinde
imzaladıkları Stockholm Sözleşmesi ile Avrupa Serbest Ticaret Birliği (European Free Trade Association:
EFTA)’ni kurmuşlardır.

EFTA kurucu ülkeleri şunlardır: Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç,
İsviçre ve İngiltere. Sonradan Finlandiya,
İzlanda ve Lihtenştayn da EFTA’ya katılmıştır. Günümüzde ise EFTA üyesi olarak
sadece İzlanda, Lihtenştayn, Norveç ve İsviçre bulunmaktadır.

MERCOSUR üyeleri Arjantin, Brezilya,
Uruguay ve Paraguay’dır. Venezuela’nın üyeliği 2016 yılında askıya alınmış, Bolivya’nın
katılım süreci ise devam etmektedir.

ALADI’nin yönetiminde en üst karar organı
Bakanlar Konseyi’dir. Konsey üyeleri, üye devletlerin Dışişleri Bakanlarıdır. Değerlendirme ve Uyum
Konferansı, üye ülkelerin atadığı üst düzey yetkililerden oluşur. Konferans entegrasyon sürecinin
işleyişini inceler ve mevcut sözleşmelerin birbirleriyle uyumunu teşvik eder. Daimi Komite ise Kurucu Anlaşma’da belirlenen hedeflere ulaşılması
için faaliyet gösteren siyasi bir organdır.

AfB, sekiz Bölgesel
Ekonomik Örgüt aracılığıyla kıtadaki bütünleşme hareketini sürdürmektedir:
• Arap-Mağrip Birliği (UMA)
• Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu
(ECOWAS)
• Orta Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECCAS)
• Doğu ve Güney Afrika için Ortak Pazar
(COMESA)
• Sahel Sahra Devletleri Topluluğu (CENSAD)
• Doğu Afrika Topluluğu (EAC)
• Hükümetlerarası Kalkınma Otoritesi
(IGAD)
• Güney Afrika Kalkınma Topluluğu
(SADC).

ASEAN kurucu ülkeleri Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland’tır.
Örgüt’e sonradan Brunei, Vietnam, Laos,
Myanmar ve Kamboçya katılmıştır

Tayvan, Singapur, Hong Kong ve Güney
Kore ekonomilerini tanımlamak için Asya
kaplanları kavramı kullanılır.