ULUSLARARASI ÖRGÜTLER - Deneme Sınavı - 14

Kurumlar aktörlerin davranış düzenliliğine bağlı olarak varlık kazanırlar. Maddi ya da çoğu zaman fikirsel ve özellikle kültürel patikalar kurumsallaşmış davranışları yaratır ve sürekliliğini gözetir. Aktörlerin belli durumlarda belli şekilde sürekli bir biçimde davranması sosyal ve siyasal bir düzenin varlığı için yaşamsaldır. Bu konuda normlar, kurallar büyük bir işleve sahiptir. Söz konusu norm ve kuralların meşru bir zemin içinde içselleştirilmesiyle kurumsal davranışlar ortaya çıkar. Burada kurumlarla örgütler arasındaki ilişkiye de dikkat çekmek gerekir. Örgütler bir ya da pek çok kurumsal davranışın üzerine inşa edilir. Ancak her kurum mutlaka bir örgüt gerektirmez. Dolayısıyla uluslararası örgütler konusuna değinirken, örgütsel yapıya varlık kazandıran ve onun meşruiyetini ve devamlılığını bir başka deyişle gücünü belirleyen kurumlara dikkat çekmek zorunludur. Uluslararası örgütler, bünyesinde üretilen kuralların zamanla kurumsallaşmasıyla bu sürece katkı sağlayabilecekleri gibi, sosyal kökleri olan normlar üzerine kabul edilen kurallar ve pratik rejimler zaman içinde bir örgüte de dönüşebilir.

Dougherty ve Pfaltzgraff göre; bilardo topları ve örümcek ağı örneği ile  uluslararası sistemde devletler arası ilişkiler, önceleri zaman zaman birbirine çarpan bilardo toplarına benzemekteydi. Dolayısıyla bilardo topu ile sembolize edilen devletler temel aktörlerdi ve bunlar arasındaki etkileşim, bilardo toplarının çarpışması gibi geçici nitelikteydi. Bir başka deyişle kalıcı uluslararası kurumsal çerçeveler olarak uluslararası örgütler ortaya çıkmamıştı. Oysa gelişen teknoloji ve buna bağlı olarak ekonomik işleyiş, uluslararası aktörler arasındaki ilişkiyi daha çok bir örümcek ağına yaklaştırmıştır. Örümceğin iki yer arasında ördüğü ağ sürekli, kesintisiz ve kalıcıdır. Ayrıca örümcek, ağını örerken yüzlerce bağlantı ve böylece sıkı bir ağ kurar. Bugün uluslararası örgütlerin ortaya çıkardığı kurumsal ve kuralsal ağ küresel bir nitelik taşımaktadır. Hükûmetler bu ağın içinde iç ve dış politikalarını oluşturmakta ve takip etmektedirler. Bu ağın varlığı, devletlerin varlığını ortadan kaldırmamakla birlikte kuşkusuz devletlerin karar alma ve uygulama şekillerini yeniden tanımlamalarını zorlamakta ve bu bağlamda egemenlik kavramı üzerinde de aşamalı ve yavaş yavaş ilerleyen bir yıpranma yaratmaktadır.

Uluslararası ilişkilerde bütünleşme olgusuna federalist bir perspektiften bakanlar ise, dünyada bölgesel ölçekte büyük federal devletlerin kurulmasını, bütünleşmenin nihai hedefi ve uluslararası sistemde barışın hâkim kılınmasının tek yolu olarak görmüş ve göstermeye çalışmışlardır. Hatta bazı federalist akımlar bunu bir dünya federal devleti arayışına kadar götürerek, uluslararası siyasetin gerçekliğinden oldukça uzaklaşmışlardır. Federalizm devlet-merkezli ve bir yönüyle de idealist hatta ütopik bir yaklaşım olarak gelişmiştir. Buna karşılık İşlevselcilik federalizmin devlet-merkezli anlayışına ve hayalperest tarafına karşı bir tepki olarak gelişmiştir. Egemenliğin bir devlet içinde bölünmesi ve paylaşılması anlayışına işaret eden federalizm, farklı siyasal birimleri oldukça hızlı ve kapsayıcı şekilde çok düzeyli ama tek bir devlet (federal devlet) yapısı içinde birleştirme meselesiyle ilgilenir. Federalizm, bu yönüyle, bütünleşmeden daha çok birleşme odaklıdır. Federalizme göre anarşik bir uluslararası siyasal düzende barış ancak, devletlerin, egemenliklerini daha üst düzeyde federal bir devlet yapısına devretmeleriyle mümkün olabilecektir. Ancak devlet-merkezli bir yaklaşım olan federalizm, dünya gelişmeleri karşısında, yetersiz ve hayalci bir girişim olarak kalmıştır. Buna karşılık İşlevselcilik, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, uluslararası sistemin bütünleşmesini açıklamayı ve yöntemlerini önermeyi esas alması nedeniyle çok daha öne çıkmaya başlamıştır.

Uluslararası Rejim Teorisi, uluslararası ilişkiler disiplini içinde liberalizm geleneği içinde ortaya çıkan bir teoridir. Buna göre belirli alanlarda genel kabul gören ilkeler, kurallar, karar alma süreçleri” olarak rejimler devletlerin ve hükûmetlerin algıları, davranışları, tutumları ve eylemleri üzerinde belirleyici olmaktadır. İlk başta devletler arası ilişkiler içinde ortaya çıkan bu rejimler zaman içinde özerklik kazanmakta ve devletlerin bireysel karar alma ve eyleme geçme süreçlerinden bağımsız bir özne olarak belirleyicilik kazanmaktadır.          

Liberal akımın bu alandaki önemli yazarı Mitrany birbirinden bağımsız olarak, farklı ihtiyaçları karşılamak, farklı işlevleri görmek üzere ortaya çıkan uluslararası örgütlerin zamanla birbiriyle ilişkilendirilebileceğini ve bu şekilde küresel ve evrensel nitelikte bir kurumlar ve kurallar ağının ortaya çıkacağını ileri sürmektedir. Mitrany’e göre örgütler arası bu ilişkilenme süreci sonucunda kapsayıcı bir şemsiye örgütü ortaya çıkaracaktır.

Mitrany bu şekilde, ilerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Birleşmiş Milletler (BM) örgütü ve bu örgüt çatısı altında ortaya çıkmakta olan yeni örgütsel ağı işaret etmiştir. BM sistemi içinde faaliyet gösteren tüm örgütleri, sağlıktan haberleşmeye, taşımacılıktan çalışma hayatına kadar işlevsel bir örgütlenme ve dünyada barışı sağlayacak bir işbirliği ağı olarak görmüştür. Mitrany’nin koordinasyon sağlayacak şemsiye örgüt kavramıyla işaret ettiği örgüt, bu nedenle Birleşmiş Milletler Örgütüdür. Mitrany, İkinci Dünya Savaşı sonrasında kurulan bu uluslararası işbirliği sisteminin gelişip dünya toplumu oluşumu yönünde ilerleyeceği görüşünü ileri sürmüştür

Deutsch’a göre siyasi toplum, siyasi iletişim kanallarına, belli bir zorlama mekanizmasına ve ortak değer yargılarına sahip bir sosyal gruptur. Bu özelliklere sahip sosyal grubun zorunlu olarak bir devlet çatısı altında birleşmiş olması gerekmez. Bir siyasi toplumun başarılı olabilmesi, bulunduğu siyasal ve sosyal coğrafyada barışı hakim kılabilmesine bağlıdır. Deutsch barışın hakim olduğu ve sosyal değişimi barışcıl süreçlerle gerçekleştiren siyasal toplumlara “güvenlik toplumu” demektedir. Güvenlik toplumunda, üyeler aralarındaki sorunları şiddete başvurmadan çözerler. Deutsch’un tanımladığı şekliyle güvenlik toplumu farklı devletlerin hukuki bağımsızlıklarını devam ettirirken bir siyasal toplum ruhuyla bütünleştikleri bir bütündür.

Haas’ın araştırmalarını başlatan ve bu araştırmalara rehberlik eden soru “daha geniş bir siyasal topluma” barışçı yollardan nasıl ulaşılabileceğidir. Dolayısıyla daha en başından Haas, klasik hükûmetlerarası bir uluslararası örgüt teorisi ortaya koymaktan çok, ulus-devleti aşan bir uluslarüstü yeni siyasal varlığın ortaya çıkış koşullarını anlamaya ve açıklamaya çalışarak yola çıkmıştır. Bu durum Haas’ın çalışmalarını klasik uluslararası örgütler teorilerinden çok farklılaştırmıştır. Yine bu açıdan uluslarüstülük, uluslararası örgütler alanında devrimci bir kavram olarak belirmiştir.

Haas söz konusu sorunun cevabını, ulusal toplumlardaki farklı çıkar gruplarının varlığı ve bu grupların, diğer ulusal toplumlarda aynı çıkarları paylaşan benzer gruplar ile ilişki arayışında görmüştür. Ulusötesi çıkar grupları zaman içinde ulusal sınırları aşan bağların ve ilişkilerin kendi çıkarları açısından sağladığı yararları görmekte ve bu ulusal sınırların kısıtlayıcılığına karşı çıkmaktadırlar. Haas’ın teorisinde ulusötesi çıkar grupları ve ulusötesi bağlar özel bir önem taşımaktadır.

Haas, siyaset alanlarını birincil siyaset alanları ve ikincil siyaset alanları olarak ikiye ayırmıştır. Birincil siyaset alanları; güvenlik, savunma, dış politika gibi konulardan oluşurken ikincil siyaset alanları daha ziyade ekonomik ve teknik alanlardır. Haas’a göre çıkar grupları ikincil siyaset alanlarında etkili ve başarılı olabilmektedir. Dolayısıyla uluslarüstülük ekonomik ve teknik sektörlerde başlayabilecek bir olgudur.

Avrupa Birliği en son altıncı genişlemede (2013) Hırvatistan’ın katılımıyla üye sayısı 28’e ulaşmıştır. Bugün Türkiye başta olmak üzere katılım sürecinde olan Batı Balkanlar (Eski Yugoslavya eski Slovenya ve Hırvatistan artı Arnavutluk) gibi Avrupalı devletler mevcuttur. Ancak genişlemeyle ilgili olarak Avrupa kamuoyunda tereddütlerin arttığını da işaret etmek gerekir.

Avrupa Birliği, ekonomik sorunların arttığı bu dönemde ve özellikle Yunanistan, İtalya merkezli finansal kriz sonrasında giderek genişleme konusunda isteksiz hale gelmiştir. Avrupa kamuoyu genel olarak genişlemeyi, kendi gelecekleri ve güvenlikleri açısından riskli algılar haldedir. Bu genel eğilimden fayda sağlamaya çalışan aşırı sağ siyasi partiler Avrupa Birliği’nin geleceği konusunda büyük bir sorun olarak ortaya çıkmışlardır. Bu bağlamda Avrupa’da genişleme ve Avrupa Birliği’nin uluslarüstü niteliğine karşı çıkan bu siyasi hareketler ve partiler hemen her yerde güç kazanmaya başlamıştır. Bu partilerin genelde aşırı sağ bir siyasi fikir etrafında örgütlendiklerini ve Avrupa’ya yönelen göçü bir istismar siyasi malzemesine dönüştürdüklerini de tespit etmek mümkündür. Bu aşırı sağ partiler aynı zamanda göç meselesini din üzerinden yürüyen bir siyasi tartışmaya da çevirmeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla İslam karşıtı, göç meselesini güvenlik meselesi olarak gören ve gösteren bu siyasi partiler, bir yandan Avrupa Birliği’nin genişleme potansiyelini sınırlandırırken, öte yandan varlığını da tehdit etmektedir.

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization: NATO) bir Soğuk Savaş ittifakı olarak doğmuş, 40 yıl boyunca ABD ve SSCB arasındaki ideolojik bölünmenin ve bu çerçevede ortaya çıkan “dehşet dengesi” olgusunun sembollerinden biri olmuştur.

NATO 1991 ve 1999’da kabul ettiği stratejik konseptlerle yeni görev alanları benimsemiş ve
evvelce Kuzey Atlantik bölgesi olarak tanımlanan coğrafi alanın dışında da hareket etmeye başlamıştır. 1990’larda Balkanlar’da gerçekleştirilen askerî harekâtlar bu yeni yaklaşımın ilk uygulamaları olmuştur. 21. yüzyılda ise NATO müttefiklerini Afganistan’da ve Somali’de operasyon yaparken görmekteyiz.

NATO barış zamanında ABD’nin Avrupa ile kurduğu ilk askerî ittifak olması açısından önem taşımaktadır.

NATO üyesi olma çabasının temel nedenleri ise şu şekilde özetlenebilir:
• 1945-1946 yıllarında Türkiye’ye verilen Sovyet notalarının da büyük etkisiyle SSCB’den tehdit algılanması sonucu NATO üyeliğiyle ulusal güvenliğin sağlanabileceği düşüncesi.
• Türk egemen elitinin NATO üyeliğini cumhuriyetin ilanından beri benimsenen Batıcı dış politikanın doğal bir sonucu olarak görmesi.
• Türkiye’nin Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde ABD’den almaya başladığı ekonomik ve askerî yardımların NATO’ya üye olunması halinde devam edeceği hatta daha da artacağı inancı.
• İkinci Dünya Savaşı sonrasında liberal fikirlerin Türk aydınları arasında kök salması sonucunda kamuoyunda NATO üyeliğinin bu ideolojik değişimin doğal bir uzantısı olarak görülmesi.
• Türkiye’nin sosyo-ekonomik gelişimine paralel bir biçimde oluşan ulusal burjuvazinin Batı ile bütünleşmeyi ve bu bağlamda NATO üyeliğini desteklemesi.

18 Şubat 1952’de Türkiye ve Yunanistan NATO üyesi oldular.

Nitekim Alman Savunma Bakanı, 2016’nın Ocak ayında Alman askerlerini ziyaret etti. Fakat 2016 yılı boyunca iki ülke arasında yaşanan gelişmeler, ilişkileri gerginleştirdi. 2016 yılının Haziran ayında ise Almanya Federal Meclisi 1915 olaylarını sözde soykırım olarak tanımlayan tasarıyı kabul etti. Türkiye ise bu karara karşılık olarak Alman milletvekillerinin İncirlik üssünde görev yapan Alman askerlerini ziyaret etmesini engelledi.
Almanya, bu gelişme üzerine askerlerini İncirlik’ten çekeceğini ifade etti.

Amaçlara ulaşmak için üye devletler,
• Bağımsızlık, gönüllü işbirliği, hak ve sorumluluklarının eşitliğine saygı gösterme,
• Ulusal hukuka ilişkin içişlerine karışmama,
• Diğer anlaşmalardan kaynaklanan hak ve sorumluluklarına halel getirmeme ilkelerini benimsemişlerdir.

Bunlardan biri NATO, diğeri de Şanghay İşbirliği Örgütü’dür.

Cevap 12 Mart 1947’de ABD Başkanı Harry Truman’ın ilan ettiği Truman Doktrini’dir. ABD böylece, komünist gerillalarla hükûmet birliklerinin çarpıştığı Yunanistan’a ve SSCB tarafından tehdit edilen Türkiye’ye toplam 400 milyon dolarlık askerî yardım yapmaya karar vermiş ve bu yardımlar 1947 yazından itibaren Türkiye ve Yunanistan’a ulaştırılmaya başlamıştır.

Şubat 1948’de Çekoslovakya’da demokrasinin askıya alınarak Sovyet desteğine sahip komünistlerin yönetimi ellerine geçirmeleri, Batı Avrupa ülkelerinde büyük bir endişe yaratmıştır (Bkz. Prag Darbesi). Bu gelişmeden çok kısa süre sonra 17 Mart 1948’de Belçika, Fransa, Hollanda, İngiltere ve Lüksemburg Brüksel Paktı olarak bilinen bir ittifak antlaşmasını imzaladılar. Bu Antlaşma ile taraflar ortak bir savunma sistemi kurmayı, ekonomik ve kültürel ilişkilerini güçlendirmeyi kararlaştırdılar.

Birkaç ay süren görüşmeler sonucunda NATO’nun kurulmasını sağlayan Kuzey Atlantik Antlaşması üzerinde uzlaşıya varılmıştır. 4 Nisan 1949’da 12 devlet tarafından bağıtlanan bu antlaşmayla Soğuk Savaş’ın ilk örgütlü askerî bloku oluşturulmuştur.

NATO’nun en yetkili karar organı Kuzey Atlantik Konseyi’dir.

NATO’nun askerî yapısının en üstünde Askerî Komite yer almaktadır.