ULUSLARARASI KAMU MALLARININ FİNANSMANI

Literatürde uluslararası kamu mallarının finansmanında cari olarak kullanılan kaynaklar genellikle üç ana başlık altında incelenmektedir. Bunlar; kamusal kaynaklar, özel kaynaklar ve ortaklık kaynaklarıdır.

Uluslararası kamu mallarının en önemli finansman yöntemi kamusal kaynakların kullanılmasıdır. Kamusal kaynaklar ile ülkelerin ve uluslararası örgütlerin sahip oldukları ve uluslararası kamu mallarının finansmanında kullandıkları kaynaklar kastedilmektedir. Kamusal kaynaklar iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Bunlar; ulusal kamusal kaynaklar ve uluslararası kamusal kaynaklardır.

Ulusal kamusal kaynaklar, ülkelerin kendi başlarına uluslararası kamu mallarını üretmek amacıyla kullandıkları kaynaklardır.

Borç hafifletilmesi, ağır borçlu durumdaki yoksul ülkelerin borçlarının azaltılması ya da tamamen silinmesi işlemidir.

Borç takası gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere olan borçlarına karşılık olarak kendi ülkelerindeki kamu yatırımlarını artırması, alacaklı ülkelere ürün ihraç etmesi ve kendi ülkelerinde uluslararası kamu mallarının üretimini artırması işlemidir.

Uluslararası anlaşmalarla kurulmuş olan ve faaliyetlerinin önemli bir kısmı uluslararası kamu malı üretimine yönelik olan uluslararası örgütlerin sahip oldukları kaynaklar uluslararası kamusal kaynaklar olarak adlandırılmaktadır.

Uluslararası kamu mallarının finansmanında kullanılan özel kaynaklar kâr amacı gütmeyen kuruluşlardan, kâr amaçlı işletmelerden ve bireylerden sağlanan kaynaklar olmak üzere üç çeşittir.

Ortaklıklar uluslararası örgütlerin, ülkelerin ve özel kuruluşların birlikte oluşturdukları yapılardır. Son yıllarda uluslararası kamu mallarının finansmanında ortaklıklardan sağlanan kaynaklara büyük önem verilmekte ve hatta gelecek yıllarda birçok uluslararası kamu malının finansmanının esas olarak ortaklık kaynakları aracılığıyla gerçekleştirileceği öngörüsünde bulunulmaktadır.

Uluslararası kamu mallarının finansmanı için uluslararası örgütlere yeni gelir kaynaklarının bulunması gerektiği görüşü, maliye literatüründe sıkça ileri sürülen bir görüştür. Uluslararası kamu mallarının finansmanı için birçok platformda tartışılmakta olan en önemli alternatif yöntem, bütün zorluklarına karşın, uluslararası vergilemeye gidilmesidir.

Uluslararası kamu malı üreten uluslararası örgütlerin desteklenmesi için uluslararası vergilerin konulması gerektiği görüşü 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bu görüşü ilk ortaya koyan yazar olarak James Lorimer gösterilmektedir.

Lorimer, “Uluslararası Hukuk Sisteminin Temel Problemi (1884)” adlı eserinde uluslararası bir hükümetin kurulmasını önermiş ve bu hükümetin harcamalarının, her devletin vatandaşlarına uygulayacağı uluslararası bir vergiyle finanse edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Yazar, vergi yükünün devletler arasındaki oransal dağılımının, her devletin uluslararası yasamaya gönderdiği temsilci sayısına göre yapılması gerektiğini vurgulamıştır.

Brandt Komisyonu, 1977-1983 yılları arasında küresel kalkınma sorunları üzerinde çalışmalar yapan ve Alman siyasetçi Willy Brandt’ın adını alan komisyondur.

1980 yılında Brandt Komisyonu olarak da bilinen Uluslararası Kalkınma Bağımsız Komisyonu, uluslararası vergileme konusunda ortaya konan görüşleri derli toplu ve açık bir biçimde ifade etmiştir. Komisyon çalışmalarının ve onu izleyen yazarların temel amacı, uluslararası maliyenin vergileme yönüne ilişkin olarak entelektüel bir temel oluşturmak olarak ifade edilebilir. Bu bağlamda uluslararası vergilemenin iki temel amaca yönelmesi gerektiği ileri sürülmektedir. Bu amaçlar;

1. Kuzey-Güney ülkeleri arasındaki farkı azaltacak yeniden dağılım politikalarının başarılabilmesini sağlamak,
2. Küresel düzenin tamamına ilişkin örgütsel altyapının finansmanı olarak belirtilmiştir.

1929 Ekonomik Krizi ve II. Dünya Savaşı, uluslararası vergileme konusunun eskiye oranla çok daha önemli hâle gelmesine neden olmuştur. Bu yıllardaki sosyal ve ekonomik çeşitli düşünceler sayesinde sosyal devlet ilkesi yaygınlaşmış ve sonrasında da Milletler Cemiyeti’nin yerine Birleşmiş Milletler kurulmuştur. O dönemde gelişen sosyal devlet ilkelerinin bir sonucu olarak 1941 yılında dönemin iki büyük devletinin başkanları Roosvelt ve Churchill, devletlerinin temel amaçlarını yeniden tanımlama gereğini duymuşlardır. Bu amaçlar;

1. Gelişmiş iş gücü standartlarına ulaşmada ülkeler arasında tam iş birliği,
2. Ekonomik kalkınma ve sosyal güvenlik,
3. Tüm insanların özgürce yaşama ortamı için barış olarak ifade edilmiştir.

Uluslararası vergileme konusunda en esaslı fikirleri geliştirenlerden birisi de Jan Tinbergen (1945)’dir. Tinbergen’e göre eğer dünyada daha istikrarlı ve ileri bir sosyal sistem isteniyorsa ulusal egemenliğin ekonomik politikalar göz önüne alınarak kısıtlanması gerekmektedir. Tinbergen, uluslararası ekonomik ilişkilerin bir amacının da gelirin kişiler, sınıflar ve devletler arasında daha iyi dağılması olduğunu ifade etmiştir. Buna literatürde “dünya ekonomisi yoluyla dünya barışı” yaklaşımı da denilmektedir. Tinbergen daha sonra kamu maliyesini yönetecek uluslararası bir kurum önermiş, enflasyonist ve deflasyonist açık gibi olgularla mücadelenin bu kurum tarafından yapılmasını istemiştir. Yazarın bu önerisi 1959 yılında bir “Uluslararası Hazine” önerisi hâlini almıştır.

Keynes, uluslararası bir verginin ticari işlemler ve millî gelir yerine ödemeler dengesi fazlalarından alınması önerisini ortaya atmıştır. Uluslararası Takas Birliğinin başka uluslararası amaçlarına yönelik olarak da Keynes, uluslararası örgütlerin lehine açılacak olan bir takas hesabının savaş sonrası rahatlama, rehabilitasyon ve yeniden yapılandırma için faydalı olacağını ve bunun kredi dengesi fazlalarına konulacak bir vergi ile finanse edilebileceğini belirtmiştir

Roma Kulübü, 1968’de kurulan, doğal kaynakların sınırlı olması nedeniyle ekonomik büyümenin belirsiz bir şekilde sürdürülemeyeceğini ileri süren tüm dünyadan bilim insanlarının iktisatçıların, girişimcilerin ve devlet başkanlarının üyesi olduğu girişimdir.

Uluslararası vergileme konusunda James Tobin (1972) bir öneri ortaya atmıştır. Tobin vergisi olarak anılan bu öneriye göre yabancı para işlemlerine uluslararası bir vergi konulabilir. Bu verginin amacı, spekülatif sermaye akımlarını önlemek ve ulusal para politikalarını desteklemek olmalıdır. Tobin’e göre istikrar için en iyi çözüm ortak kur, para ve maliye politikalarıdır. Dolayısıyla bu öneri bir ekonomik entegrasyon önerisi olarak da değerlendirilmiştir.

Uluslararası vergilemeye bir diğer örnek uluslararası bir karbon vergisi önerisidir. 1970-1980 yılları arasında petrol fiyatlarındaki büyük değişimler bu vergiye ilişkin birçok çalışmanın yapılmasına neden olmuştur. Bu verginin fosil yakıtları olarak ifade edilen kömür, petrol ve doğalgazın içerdiği karbon miktarı üzerinden alınması önerilmektedir. Uluslararası bir karbon vergisiyle hem uluslararası kamu mallarının finansmanı için büyük miktarda hasılat elde edilmesi hem karbon emisyonlarının azaltılması hem de sürdürülebilir enerji kaynaklarına geçişin sağlanması mümkün olabilecektir.

Uluslararası vergileme örneklerinden birisi havacılık vergisidir. Uçak yakıtının neden olduğu kirliliği azaltmayı ve gelir elde etmeyi amaçlayan bu vergi için üç farklı konu önerilmiştir. Bu önerilerde verginin konusu olarak uçak yakıtı, yolcu bileti veya yük ya da uçağın yaydığı emisyon miktarı belirlenmiştir.