Uluslararası Ekonomik Düzen

Uluslararası siyasal ekonomide,3 temel bakış açısından bahsedilebilir: Merkantilizm (ekonomik milliyetçilik), Liberalizm, Marksizm. Bugün bu bakış açıları,
uluslararası ilişkilerde sırasıyla, Realizm, Liberalizm ve Yapısalcılık perspektiflerinin öncülü olarak anılır.

Ekonomik milliyetçilik ya da korumacılık olarak anılan Merkantilizm, XIV. Louis’in danışmanı olan Jean Baptiste Colbert’in devletlerin gücünü garanti altına almanın yolunun gümüş ve altın biriktirmek olduğu görüşlerine dayanır.

Uluslararası ekonomiye sıfır-toplamlı bir bakışa sahip olan Merkantilizmin en temel özelliği, devletin çıkarını piyasaya öncelemesidir. Bu nedenle, merkantilist devlet için ulusun genel refahı, geri plandadır.

Liberal Bakış Açısı
Merkantilizme tepki olarak ortaya çıkan liberal bakış açısının kökleri, İngiliz iktisatçı Adam Smith’in 1776’da yazdığı “Milletlerin Zenginliği” adlı kitabında, ulusal zenginlik ve güç için gerekli olanın ekonomik büyüme olduğunu, ekonomik büyümenin de, üretim, ekonomik uzmanlaşma ve işbölümü ile mümkün olduğu iddiasına dayanır. Bu görüşe göre, merkantilist devlet, korumacı politikalarla ticareti ve büyümeyi engelleyerek zenginliğinin gelişmesini geriletmektedir.

Adam Smith (1723-1790): İskoç iktisatçı ve klasik liberalizmin öncüsüdür. “Milletlerin Zenginliği” kitabında, mutlak üstünlük kuramını geliştirmiştir. Bu kurama göre, bir ülke karşı ülkeye göre hangi malları daha düşük maliyetle üretiyorsa o malların üretiminde uzmanlaşmalı ve bunları ihraç ederek pahalıya üretebildiklerini dış ülkeden ithal etmelidir.

David Ricardo (1772-1823): İngiliz politik iktisatçı. 1817 yılında yayınladığı “Siyasal İktisadın ve Vergilendirmenin İlkeleri” kitabında, karşılaştırmalı üstünlük
kuramını ortaya koyar. Buna göre, bir ülke, diğerine göre, hangi malların üretiminde daha yüksek oranda üstünlük sahibi ise o mallarda uzmanlaşmalıdır.

Bir ülke, diğerine göre, hangi malların üretiminde daha yüksek oranda üstünlük sahibi ise o mallarda uzmanlaşmalıdır.

Marksist Bakış Açısı
Liberal ekonomi politikalarının yarattığı eşitsizliklere tepki olarak ortaya çıkan bu bakış açısı,
Marx ve neo-Markist kuramcıların kapitalizm eleştirilerine dayanır. Bu bakış açısına göre, ekonomik
yapı, devletler arasındaki ve devlet içindeki siyaseti belirler. Bir diğer belirleyici özelliği ise, küresel
ekonominin temel kaygısının devletlerin ulusal
çıkarlarının ve onların ulusal güvenlik meselelerinin olmadığı, asıl meselenin kapitalist sınıflarla işçi
sınıfları arasındaki sömüren-sömürülen ilişkisi olduğu inancıdır.

Karl Marx (1818-1883): Endüstri Devrimi’nin ve olumsuz etkilerinin görüldüğü dönemde kapitalizm eleştirisi yapan Marx, alt-yapı olarak değerlendirdiği
ekonominin (üretim biçiminin) üst-yapıyı (siyasal, toplumsal, kültürel alanları) belirlediğini öne sürerek ekonominin belirleyiciliğini vurgulamıştır.

Bugün bu ülkelerde sömürgeci Batılı devletlerin açıkça siyasi olarak değil ama ekonomik yaptırımlarla yönetimlerine karıştıklarını ve Birinci Dünya ülkelerinin pazarlarına yarayacak biçimde şekillendirdiklerini iddia eden bu görüş, yeni sömürgecilik olarak anılan Dünya sistem teorisidir. Bu görüşün en önemli kuramcısı, Immanuel Wallerstein’dır.

1870’lerden I. Dünya Savaşı’na kadar (1914) geçen sürede, uluslararası ödeme sisteminde altının sabit döviz kuru olarak kabul edildiği döneme, Altın Standardı Dönemi denmektedir.

Altın standardı: Para biriminin altın cinsinden tanımlanmasıdır. Altın standardında, ülkeler kendi parasını altına göre sabit bir standart üzerinden belirler ve böylece sabit bir kur oluşur.

Bretton Woods Sistemi: 1944-1973 yılları arasında dünya ticaretinin sınırlamalardan uzak ve serbest işlemesi için IMF, Dünya Bankası gibi birtakım kuruluşlara
ve ayarlanabilir sabit kur sistemine dayanan para sistemidir.

Ayarlanabilir sabit kur sistemi: Her ülke parasını sabit bir kur üzerinden diğer ülke paraları ile bağlantılı hale getirir. Döviz fiyatları hükümet yetkilileri tarafından belirlenir. Böylece döviz hareketleri devlet tarafından kontrol altında tutulur. Sabit kurun, Merkez Bankasının belirlediği alt ve üst sınırlar içerisinde hareket etmesi sağlanır.

Uluslararası Para Fonu (IMF) 29 Aralık 1945’te kurulan IMF’nin temel amacı, uluslararası parasal işbirliğinin teşvik edilmesi, uluslararası ekonomide likidite sağlanması ve uluslararası ticaretin geliştirilmesiydi.

Türkiye, IMF’ye 1947 yılında üye olmuştur.

15 Kasım 1947’de Birleşmiş Milletler’in uzman kuruluşlarından biri olan Banka, daha sonra dünyada yoksulluğu azaltmak (bununla ilintili olarak borcu azaltılmak ve iyi yönetişimi sağlanmak) ve gelişmeyi desteklemek misyonuna dönüşen göreviyle, gelişmekte olan ülkelere yatırım, yardım ve borç vermekle yükümlü hale geldi.

En çok kayrılan ülke kuralı, üye ülkelerden birinin en çok kayırdığı ticaret ortağına herhangi bir gümrük vergisi indirimi ve formalite kolaylığı sağlaması durumunda, bu ayrıcalığın otomatik olarak diğer üye ülkeleri de kapsamasıdır.

Washington Uzlaşısı, ekonomist John Williamson’ın 1990 yılında yazdığı ve Latin Amerika ülkelerinin gelişmesi için önerdiği on maddelik (mali disiplin, faizlerin piyasada belirlenmesi, serbest ticaret rejimi, doğrudan yabancı sermayenin serbestleştirilmesi gibi iktisadi liberalleşme, özelleştirme ve deregülasyon gibi ilkelerin yer aldığı) istikrar paketidir (Williamson, 2004). ABD Hazinesi ile Bretton Woods Örgütleri arasındaki ekonomik görüş konusundaki uyuma işaret etmek için Washington Uzlaşısı olarak adlandırılır.

Doğu Asya Krizi, 1997 yılında Tayland’da başlayan ve Asya Kaplanları olarak bilinen bir dizi Doğu Asya ülkesinde (özellikle Endonezya, Malezya, Filipinler ve Güney Kore) borsalarının ve para değerlerinin büyük değer yitirdiği, bankaların iflas ettiği, işsizliğin arttığı ciddi bir ekonomik ve siyasi krizdir. Bu kriz, hem iktisadi liberalleşmenin hem de IMF’in krizi önleme ve krizle baş etme konusundaki zafiyetlerini göstermesi bakımından öğretici olmuştur.

IMF’nin başkanı, yönetim kurulu tarafından seçilmektedir.