ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Yüz yüze görüşme yoluyla yapılan anketlerde araştırmacı veya anketör katılımcıyla temas halindedir. Diğerlerinde ise katılımcı araştırmacıdan bağımsız anketi doldurabilmektedir.

Kısaca kamuoyu yoklamaları ya da anket çalışmaları olarak tarif ettiğimiz bu çalışmalar Jean M. Converse (1987) dört ana başlık altında betimlemekte ve tasnif etmektedir. Bunların birincisi kamuoyu/anket çalışmalarının hangi amaçlar için kullanıldığı temelinde şekillenmektedir. İkincisi, soru sorma tekniklerindeki gelişmelerdir. Üçüncüsü örneklem teknolojisindeki gelişmeler dördüncüsü ise veri toplama tekniklerindeki gelişmelerdir.

Tarihsel gelişim içinde en eski anket çalışmaları olarak genel nüfus sayımları gösterilebilir. Bu sayımlar bir bölgedeki tüm nüfusu öncelikle vergilendirme ancak daha sonraları da siyasi temsil amacıyla yapılmıştır. Her iki gerekçenin de doğasından olarak bu sayımlar her zaman siyasi olarak tartışmalı olagelmiştir. Daha sonraları anket çalışmaları öncelikli olarak bir sosyal sorunun doğasını anlamak bu soruna dair çözümleme ve siyasa önerileri üretmek amacıyla şekillendirilmiştir. Charles Booth tarafından 14 yıl boyunca Londra yaşayan yoksul nüfusun özellikleri ve yoksulluk nedenleri üzerine yürütülen çalışma modern dönemin bu tür çalışmalarının öncülerinden biri olarak verilebilir. Her ne kadar bu öncü çalışma bugün anlaşıldığı şekliyle bir örneklem ve yapılandırılmış bir soru cetveli temelinde yürütülmemiş olsa da Booth elde ettiği sistematik ölçümleri nicel özetler haline dönüştürerek bu temel sosyal sorunun çözümlemesini 17 ciltlik bir çalışma çerçevesinde özetlemiştir. (Bakınız http://booth.lse.ac.uk/.) Günümüze gelirken “sokaktaki insanın” görüşünü anlamaya yönelik anket çalışmaları gazeteler ve pazarlama araştırmacıları tarafından artan sıklıkta kullanılmıştır. Siyasetçilere gösterilen tepkiler, partilerin toplum kesimleri tarafından ne derece ve ne nedenlerle desteklendiğinin anlaşılmasına yönelik çalışmalar başından beri kamuoyu araştırmalarının en önemli dallarından biri olagelmiştir. 1930’lara gelindiğinde hangi mal ve servislerin nasıl bir pazara sahip olduğu, reklamların etkinliği ve benzeri konularda pazarlama açısından ciddi ve yaygın araştırmalar yürütülmekteydi. Zamanla bu özel şirketler ve araştırma grupları ya da merkezleri yüz yüze görüşmelerden, posta yolu ile veri toplamaya ve sonrasında da telefonla benzer araştırmaları yürütmeye başladılar. Bu çalışmaların temelinde tutum ve tercihlerin standart bir soru cetveli çerçevesinde ölçülüp tüketici ve seçmenlerin tatmin düzeylerini belirlemek yatar. Tüketicilerin mevcut ya da planlanan bir servis ya da ürüne dair beklentilerinin ne derece tatmin edilebildiğinin saptanması bu tür çalışmalarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Şirket yöneticileri mevcut piyasa şartlarında var olan ya da hedef­lenen müşterileri ve çalışanları ile yürüttükleri bu anketlerle şirketlerinin performanslarını geliştirmek yönünde bilgi üretmektedirler. Siyasetçiler ve siyasi partiler ise seçmen karşısında ne durumda olduklarını çözümleme gayreti içinde anket çalışmalarına yönelirler. Öyle ki bu çalışmalar siyasette dile getirilen her tür görüşü doğrudan şekillendiren başlıca etmenler arasında gösterilmektedir. Siyaseten tercih edilen konularda liderlik göstermek ve fikirlerini halka anlatıp onları ikna etmektense pek çok zaman siyasilerin sadece anket çalışmalarıyla popüler olduklarını tespit ettikleri görüşleri dile getirmeyi tercih ettikleri gözlenmektedir.

Anket çalışmalarının ilk yıllarında bilgi toplama teknikleri özünde mümkün olduğunca çok kişiyle görüşme temeline dayanıyordu. Özünde yapısal bir soru cetveline dayanmayan kalitatif görüşmeler uzun görüşme notları üretiyor ve bunların özetlenmesi temel çözümleme sorunsalını oluşturuyordu. Anket çalışmalarının gelişimi özünde veri toplama yöntemlerinin standardizasyonu, hızlandırılması ve dolayısıyla da ucuzlaştırılması temelinde gelişmiştir. Okuma yazması olan hedef kitlelere ulaşmakta öncül anket çalışmaları posta ile anket soru cetvellerini hedef kitleye ulaştırıp onların bu cetvelleri doldurmaları yoluyla veri toplamıştır. Ancak Türkiye gibi önemli oranda okuma yazması olmayan kitlenin bulunduğu ve aynı zamanda da posta servisinin güvenilirlikten yoksun bir şekilde çalıştığı ülkelerde bu yöntem yaygın kullanıma sahip olamamıştır. Saha çalışmalarının kısa sürede bitirilmesi gereken durumlarda da posta servisinin hızı ve güvenilirliği bu tür çalışmaları temelinden etkilemekteydi. Bu açıdan da posta yolu ile çalışmak sorun yaratıyordu. Telefon servisinin yaygınlaşmasıyla görece olarak ucuz ve hızlı bir şekilde hedef kitlelere ulaşabilmek mümkün hâle gelmiştir. Ancak uzun yıllar boyunca telefon anketleri görece olarak fakir ve hızla yer değiştiren hedef kitlelere ulaşma yönünden sorunlu olmaya devam etmiştir. Son yıllarda telefon kullanımının yaygınlaşmasının yanı sıra cep telefonu servislerinin yaygınlaşmasıyla da hem fakirlik hem de yer değiştirme eğiliminde olan kitlelere ulaşımdaki sorunlar çözüm yoluna girmiştir. Ancak bu kez de cep telefonlarının erişilebilirliğinde yasal kısıtlar oluşmaya başlamıştır. Özel şirketlerin kontrolündeki cep telefon kayıtları hem yasal olarak paylaşıma açılmamakta hem de paylaşım bir maliyet karşılığı mümkün olsa bile yasal olarak engellenebilmektedir. Belki de en önemli kısıt telefon anketlerinin çok yaygınlaşması sonucu cevap verme oranlarında büyük düşüşler gözlenmekte ve bu teknikle elde edilen örneklemlerin temsil gücü sorgulanır hale gelmektedir. Ancak burada vurgulanması gerek nokta veri tabanlarının düzenli olduğu ortamlarda örnekleme dahil edilecek kişilere rastsal örneklem kurallarına uygun olarak ulaşımda, değişik soruların istenildiği şekilde sorulmasına ve verinin elektronik ortamda kaydına ve analizine kadar her aşamada kompüterize sistemlerin kullanımının mümkün hâle gelmesidir. Ancak bu sistemlerin Türkiye’deki kullanım standartlarında eksiklikler ve belirsizlikler sürmekte ve bu alanda akademik çalışmalara olan ihtiyaç her geçen gün artmaktadır. Kişisel bilgisayarların ucuzlaması sonucu en başta kullanıma açılan yüz yüze görüşmelerde de kompüter kullanımı mümkün hâle gelmiştir. Anket soru cetvellerinin kâğıda basılı olarak kağıt kalem aracılığıyla yapılması yerine kişisel bilgisayarlar yardımıyla hanelere bilgisayarları da götürerek yapmak mümkün hâle gelmiştir. Hatta bu teknoloji yardımıyla görüşmelerin yapıldığı hanelerin kontrolü de mümkün olmakta ve rastsal örneklem seçimi kriterlerine uyum her aşamada kontrol edilebilmektedir. Ancak bu teknolojinin kullanımında da gerek anketörlerin eğitimi gerek bilgisayarların sağlanması ve kullanımı birer maliyet kalemi olduğunda bu tekniğin Türkiye şartlarına uygun geliştirilmesinde de çeşitli sorunların çözümünde bilgi ve tecrübe birikimine ihtiyaç vardır. Son yıllarda internet erişiminin de yaygınlaşmasıyla anket çalışmalarının internet üzerinden yürütülmesi yönünde de önemli gelişmeler olmuştur. Burada örneklemin içinde yer alan kişilerin seçilmekten ziyade kendi seçimleriyle bu anketi doldurmaları sonucu temsili örneklem seçiminde sorunlar vardır.

Yine de kapalı uçlu soruların bazı kısıtları akılda tutulmalıdır. Kimi zaman verilen seçenekler arasında seçim yapamayan denekler herhangi bir cevabı kafadan atarak ya da rastsal bir şekilde seçebilmektedir. Bu şekilde elde edilen cevapları bilinçli bir tercih olarak ele alan araştırmacılar bu cevaplar temelinde anlamlı örüntüler keşfinde çok zorlanacaklar hatta yanlış yorumlara gidebileceklerdir. Sunulan seçeneklerin sorulan soruya verilebilecek cevap yelpazesini tümüyle yansıtmadığı durumlarda yukarıda da değinilmiş olan “diğer” seçeneğinin sunulması gözden kaçırılmamalıdır. Ancak sorular son şeklini almadan bu “diğer” seçeneğine ihtiyaç olup olmadığının deneme görüşmeler yoluyla sahada sınanması ve eğer böyle bir “diğer “seçeneğine ihtiyaç yoksa bu seçeneğin hiç soruya eklenmemesi tavsiye olunur. Son olarak düşünülmesi gereken güçlük kapalı uçlu soruların görüşülen kişilerin cevapları toplanırken bazı gözden kaçan hatalara yol açma olasılığını yükselttiğidir. A seçeneği yerine soru cetveli üzerinde B seçeneğinin işaretlenmesi ya da cevaplar bilgisayarda veri setine aktarılırken A yerine B seçeneğinin girilmesi açık uçlu sorularda pek olamayacak tür hatalardır. Ancak açık uçlu soruların da çoğu zaman kodlama ve yorum sorunları içerdiği akılda tutulmalıdır

Değerlendirme cetvelleriyle çalışırken birkaç temel prensibe uymak gereklidir. Sunulan seçenekler 10-11’i aşmamalıdır. Sorulan sorular tek boyutlu olmalıdır ki kullanılan cetveller anlamlı bir şekilde kullanılabilsin. Cetvel üzerinde gösterilen düzenek mantıklı tek bir boyuta karşılık gelmelidir. Değerlendirilmesi istenen ifadelerin soruluş şekli hep aynı yönde olmamalıdır. Görüşülen kişilerin soruların soruluş mantığını anladıklarını düşünerek otomatik olarak hep benzer yönde cevaplar vermelerinin önüne geçmek için verilen ifadelerin uç noktalarının anlamı değiştirilerek sorulmalıdır

Soruların Dillendirilmesinde İzlenecek Ana Prensipler Bir önceki bölümde araştırmamızı şekillendiren kuramsal çerçeve ve kavramsallaştırmanın sorularımızı şekillendirirken en önemli kısıt olarak düşünülmesi gerektiğini belirtmiştik. Açık ve kapalı uçlu soru formatlarının tercihini de bu çerçevede düşünmek gerekir. Ancak bu en kaba gruplandırmanın ötesine geçtiğimizde soruların dillendirilmesindeki ana prensiplerin sanatla bilimsellik arasında ince bir çizgi etrafında şekillendiğini görürüz. 

Sorularımızı dile getirirken ilk düşünmemiz gereken bunları cevaplayacak olan deneklerin ne düzeyde bir lisan hakimiyeti ve konumuza dair bilgisi olduğudur. Görece olarak daha yüksek eğitimli, kullandıkları dil ve bu dilin kullanımı ve kelime hazinesi olarak daha zengin bir arka plana dayanan elitlerle yapılan görüşmelerde sorularımız için kullanılacak dil bu gözlemlere dayanarak halk geneli için kullanılandan daha sofistike bir farklılaşmaya gidebilir. Ancak bu saptamayı yapmakla beraber genel geçer kural olarak soruların kısa, basit ve net bir şekilde anlaşılabilir olması gerekir. Prensip olarak özel bilgi gerektiren, farklı anlamlar yüklenebilecek teknik kelime ya da deyimlerden kaçınılmalıdır. Bir bölgenin bir lehçenin, değişik eğitim düzeylerinin ya da mesleğin daha yoğun kullandığı kelime ya da deyimlerden kaçınılmalıdır. Soru sorarken en başta gelen amacımız görüşülen kişinin sorduğumuz soruyu istediğimiz şekilde ve tam olarak anlamasıdır. Ancak böylelikle görüşülen kişilerin verdikleri cevaplar kendi tercih, görüş, tutum ve değerlendirmelerini araştırma kapsamında görüşülen diğer deneklerle karşılaştırılabilir şekilde çözümlenebilecektir. Eğer sorularımız anlaşılamıyorsa alınan cevaplardaki bilgi de yanlış olabilecektir. Anlaşılamayan sorulardan oluşan araştırmalarda “bilmiyor”, “cevap yok” ya da “karar veremiyor” gibi cevaplar daha yüksek oranda olacaktır. Elbette tekrar tekrar anlaşılmaz sorulardan oluşan araştırmalara katılma oranlarının da düşük olması şaşırtıcı olmayacaktır. Bu tür anlaşılma sorunlarının olup olmadığının sınanması soruların sahada test edilmesi ve derinlemesine bilişsel görüşmeler (cognitive interviews) yapılması gerekir.

Soru cetvelindeki soruların sınanması ya da ön testler (pre-testing) ile kastedilen araştırmacının sorularını hedef kitledeki farklı grupları ufak gruplar halinde de olsa yansıtan bir küçük örneklem ile görüşerek küçük ölçekli bir deneme yapmasıdır. Soru cetveline son şekli verildikten sonra sahaya çıkıldığında görüşmeler nasıl yapılacaksa aynı şekilde örneklem seçimi ölçütlerine bağlı olarak farklı yerleşim birimlerinde saha çalışması aynı saha ölçütlerine göre gerçekleştirilir. Burada amaç farklı sosyo-ekonomik statü, temel demografik göstergeler ve kültürel grupların bu ön sınama grubuna dahil edilmesidir. Bu farklı gruplar için değişik soruların anlaşılıp anlaşılmadığı farklı “cevap yok/bilmiyorum” cevapları alınıp alınmadığına bakılır. Ön sınamaları yapan görüşmecilerin soruları sorduklarında gelen tepki ve cevaplara bakarak dikkatle soruların anlaşılıp anlaşılmadığını tespit etmeye çalışmaları beklenir.

Bu küçük ölçekli sınamalarda öncelikle soruların anlaşılırlığına bakılır. Anlaşılmayan ya da yanlış anlaşılan soruların yanı sıra sorulardaki belirsizliklerin de saptanmasına çalışılır. Soruların ilgilenilen konuyla ilgili tüm dikkate alınmaya değer seçenekler ve farklı perspektif­leri yansıyıp yansıtmadığı anlaşılmaya çalışılır. Konuyla çok da ilgili olmayan ya da eksik şekillendirilmiş sorular olup olmadığına bakılır. Soru cetvelinde araştırmacıların beklentilerinin aksine bazı soruların tepki alması söz konusu olabilir. Gerek hassas kişisel bilgilerin alınması, gerek sorunun dile getirilmesinde farklı gruplara rahatsızlık veren bir dil kullanılmış olması gibi sorunlar ancak sahada farklı denek gruplarına ulaşılarak anlaşılabilir. Araştır­macılar genelde kendileri ve çevrelerindeki akademik ve öğrenci çevresince tepki çekmeyen soruların daha geniş bir halk kitlesine ulaşıldığında tepki çekmesine şaşırırlar. Ancak bu her soru cetvelinde akılda tutulması gereken bir olasılıktır ve her defasında da ısrarla sınanarak gerçek saha çalışmasında karşılaşılabilecek zorluklar en aza indirilebilir.

Kamuoyu yoklamaları ya da anket çalışmaları olarak tarif ettiğimiz bu çalışmalar Jean M. Converse (1987) dört ana başlık altında betimlemekte ve tasnif etmektedir. Bunların birincisi kamuoyu/anket çalışmalarının hangi amaçlar için kullanıldığı temelinde şekillenmektedir. İkincisi, soru sorma tekniklerindeki gelişmelerdir. Üçüncüsü örneklem teknolojisindeki gelişmeler dördüncüsü ise veri toplama tekniklerindeki gelişmelerdir.  Cevap I, II ve IV maddelerinin olduğu seçenektir.

Kişilerin kendi kendilerine cevapladıkları anketler yoluyla yürütülen çalışmalarda görüşmeciler kullanılmadığı için maliyet avantajı oldukça yüksektir. Herhangi bir şekilde görüşmeci ile deneğin bir araya gelmesi gerekmediğinden denekler sorulara gerek duydukları zamanı vererek düşünüp, hatta araştırıp istedikleri yanıtları verebilirler. Herhangi bir zaman kısıtlaması olmaksızın soruları cevaplayabilirler. Benzer nedenlerle herhangi bir soruyu bir görüşmecinin önünde cevaplamanın getirebileceği çekinme ya da utanma duygusu olmadan sorular cevaplanabilir. Ancak posta yolu ile deneklerin kendi kendilerine cevapladıkları anketlerde görüşmecilerin kişileri ziyaret etmelerinin getirdiği ilgi ve cevaplama isteği eksik kalabilir. Tipik olarak eve ya da iş yerine ulaştırılan bu tür anketler kısa yoldan çöpe gidebilir. Dolayısıyla posta anketlerinde en önemli sorun cevap oranıdır (response rate).

Öncelikle soru cetveli bir kitapçık gibi düzenlenip kaliteli bir kağıda basılmalı ve göze çarpan kaliteli bir zarf ile birinci sınıf posta servisi kullanılarak kişilere iletilmelidir. Bu tür ayrıcalıklı bir görünüm cevap oranını yüksek tutmaya yardım edecektir. Soruların ulaştırıldığı deneklerce kendi başlarına cevaplanacağı düşünülerek soru cetvelinin tek başına her türlü pratik soruyu ya gereksiz kılacak kadar açık ya da ortaya çıkabilecek her tür soruya bir cevabı da soru cetveli üzerinde bulunduran bir formda olmalıdır. Bir sorudan bir diğerine geçişler ya da atlamalar gibi teknik olarak kafa karıştırıcı olabilecek düzenlemelerden kaçınılmalı ya da son derece açık bir şekilde soru cetveli üzerinde düzenlemeye gidilmelidir. Soru cetvelinde sorular arasında yeterli mesafe bırakılmalı sorular kolay okunur görünmelidir. Açıktır ki İnternet üzerinde yürütülen bu tür çalışmalarda, gerekli talimat ve açıklamalar ya da cevaba bağlı olarak atlamalar ve değişik yönlendirmeleri basit bir şekilde sorunsuz olarak her deneğe ulaştırmak mümkündür. Internet üzerinde posta ile yürütülen çalışmalarda olduğu gibi belli adreslere davet gönderilerek de anket kişilere ulaştırılabilir. Eğer hedef kitlede yer alanların email adresleri tam olarak var ise aynen posta yolu ile yürütülen çalışmaya benzer bir yapıya geri dönülmüş olunur. Hatta bu durumda İnternet üzerinden yürütülen çalışmanın doğal avantajları olacaktır. Posta masrafı ve postanın alacağı zaman İnternet üzerinden yapılan çalışmada olmayacaktır. Kişilere ulaşım masrafsız olacak, verilerin girişi ve kontrolünde önemli zaman kazanılmış olacaktır.

Tarihsel gelişim içinde en eski anket çalışmaları olarak genel nüfus sayımları gösterilebilir. Bu sayımlar bir bölgedeki tüm nüfusu öncelikle vergilendirme ancak daha sonraları da siyasi temsil amacıyla yapılmıştır.