ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Alman sosyal bilimci Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adllı eserinde kapitalizmin Kuzey Avrupa’da Güney Avrupa’ya göre daha gelişmiş olmasını bir vaka olarak ele alır ve bunu kuzeyin Protestan güneyin ise Katolik oluşuyla ilişkilendirerek, Protestanlığın kapitalizme daha meyilli bir ahlak öğretisini meşrulaştırarak sermaye birikimini teşvik ettiğini savunur.

Ekonomik kalkınmayla demokrasi arasında tespit edilen korelasyon dolayısıyla varsayılan ilişkinin anlamlı olup olmadığını, eğer varsa da ekonomik kalkınmanın tam olarak neden ve nasıl demokrasiye sebep olduğunu incelemek üzere başlıca araştırma yöntemi olarak vaka analizini kullanan pek çok çalışma yapılmıştır. Bunların en eski ve ünlülerinden bir tanesi de Barrington Moore’un kaleme aldığı Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri adlı eserdir.

Vaka analizi tasarımlarının en yaygın olanları arasında en benzer sistem tasarımı (most similar systems design) ve en farklı sistem tasarımı (most dif­ferent systems design) olarak bilinen tasarımlar gelmektedir. Bu tasarımlarda kullanılan yöntemler İngiliz filozof John Stuart Mill’in ismiyle özdeşleşmiştir.

Siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde en benzer sistem tasarımı kullanan çalışmalar pek çoktur. Mounira Charrad, en benzer sistem tasarımı örneği olan çalışmasında, ekonomik, sosyal, etnik, dinî, kültürel, ve tarihi olarak birbirine son derece benzeyen Cezayir, Fas ve Tunus vakalarını ele almış ve tüm bu benzerliklere rağmen neden kadın haklarının Tunus’ta gözle görülür şekilde daha ileri, Fas’ta nispeten geri ve Cezayir’de ise ikisinin ortası bir noktada olduğunu araştırmıştır. Araştırması sonucunda Charrad bu farklılığı, Tunus’ta devletin kapasitesinin, özellikle coğrafi sebeplerden dolayı çok daha yüksek, Cezayir’de ve Fas’ta ise çok daha sınırlı olmasına bağlamıştır. Devletin kapasitesinin Tunus’ta çok daha yüksek olmasını bağladığı coğrafi sebepler arasında, Tunus’un nispeten çok daha küçük ve coğrafi olarak ulaşımı kolay düzlük olması, Cezayir ve Fas’ın ise daha geniş ve çok daha dağlık olması yer almaktadır.

Uluslararası ilişkiler alanında Ian Lustick’in Britanya ve İrlanda, Fransa ve Cezayir, İsrail ve Batı Şeria ilişkilerinin benzerlikleri üzerinden yazdığı kitabı en benzer sistem tasarımı örneği olarak ele alınabilir. Britanya’nın İrlanda’da, Fransa’nın Cezayir’de, İsrail’in Batı Şeria ve Gazze’de yerleştirdiği yüz binlerce yerleşimci yoluyla bu bölgeleri anavatanın bir parçası hâline getirme girişimlerinin benzerliğine rağmen, bu girişimlerin sonuçları (bağımlı değişken) nispeten farklılık göstermiştir. Sömürgeci devlet açısından bakılacak olursa, Fransa’nın tam olarak mağlup, Britanya’nın kısmen başarılı, İsrail’in ise büyük ölçüde başarılı olduğu söylenebilir. Benzer üstünlüklere ve hedef­lere rağmen üç vaka arasındaki sonuç farklılıkları nasıl açıklanabilir? İşte bu soruya üçlü bir vaka analiziyle yaklaşan Lustick’in eseri en benzer sistem tasarımına benzetilmektedir.

En farklı sistem tasarımında, birbirinden hemen her konuda çok farklı oldukları hâlde belli bir sonucun aynı olduğu vakalar birlikte incelenir.

Almanya, Ruanda ve Yugoslavya gibi siyasal rejim, refah seviyesi, nüfus yoğunluğu, coğrafi özellikler, din, dil ve ekonomik eşitsizlik konularında aralarında muazzam farklılıklar olan üç vakanın üçünde de soykırımın gerçekleşmiş olmasını açıklamaya çalışmak bir tür en farklı sistem tasarımını gerektirmektedir.

Ahmet Kuru, ABD’de pasif, Fransa ve Türkiye’deyse dışlayıcı laiklik modellerinin hakimiyetini karşılaştırdığı çalışmasında, ABD ve Fransa’yı karşılaştırırken en benzer sistem tasarımını, Fransa ve Türkiye’yi karşılaştırırken ise en farklı sistem tasarımını kullanmıştır. ABD ve Fransa’nın tüm benzerliklerine rağmen farklı bir laiklik modelini, Fransa ve Türkiye’nin ise tüm farklılıklarına rağmen benzer bir laiklik modelini benimsemiş ve uygulamış olmalarını Kuru bu iki yöntemi kullanarak ideolojik mücadeleler ekseninde aynı neden-sonuç ilişkisiyle açıklamıştır. Burada üç vaka, en benzer ve en farklı sistem tasarımlarına müsait iki çift vaka olarak incelenmiştir.

En olası vaka (most likely case) belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en yüksek olduğu vakanın incelenmesidir.

Sapkın vaka, belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramlar bütününe, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında keşfedilmiş korelasyonlara, ters bir durum arz eden vakadır. Sapkın vakalar var olan hiçbir kuramın açıklayamadığı, yerleşmiş genelgeçer kuramların ve varlığı ispatlanmış ampirik kalıpların öngördüğü modelden belirgin bir şekilde sapmış olan vakalardır.

Neredeyse tüm bağımsız değişkenlerin benzer, bağımlı değişkenin ise farklı olduğu araştırmalara en benzer sistem tasarımı, neredeyse tüm bağımlı değişkenlerin farklı, bağımsız değişkenin ise aynı olduğu araştırmalara ise en farklı sistem tasarımı denilmektedir. İlkinde amaç, diğer tüm bağımsız değişkenleri aynı tutarak sonuçta farklılık yaratan bağımsız değişkeni keşfetmektir. İkincisinde amaç, birbirinden son derece farklı özelliklere sahip vakalarda aynı sonucu doğuran sebebi keşfetmektir. Kritik vaka bir kuram için doyurucu bir şekilde açıklanması zorunlu olan vakadır. Belli başlı kuramların inanılırlığını test etmek için kullanılır. Sapkın vaka ise herhangi bir faktörün tüm vakalarda gözlenen dağılımından belirgin bir şekilde saptığı bir vakanın incelenmesidir ki burada amaç kuramsal bir ilerleme sağlamaktır.

Neredeyse tüm bağımsız değişkenlerin benzer, bağımlı değişkenin ise farklı olduğu araştırmalara en benzer sistem tasarımı, neredeyse tüm bağımlı değişkenlerin farklı, bağımsız değişkenin ise aynı olduğu araştırmalara ise en farklı sistem tasarımı denilmektedir. İlkinde amaç, diğer tüm bağımsız değişkenleri aynı tutarak sonuçta farklılık yaratan bağımsız değişkeni keşfetmektir. İkincisinde amaç, birbirinden son derece farklı özelliklere sahip vakalarda aynı sonucu doğuran sebebi keşfetmektir. Kritik vaka bir kuram için doyurucu bir şekilde açıklanması zorunlu olan vakadır. Belli başlı kuramların inanılırlığını test etmek için kullanılır. Sapkın vaka ise herhangi bir faktörün tüm vakalarda gözlenen dağılımından belirgin bir şekilde saptığı bir vakanın incelenmesidir ki burada amaç kuramsal bir ilerleme sağlamaktır.

Neredeyse tüm bağımsız değişkenlerin benzer, bağımlı değişkenin ise farklı olduğu araştırmalara en benzer sistem tasarımı, neredeyse tüm bağımlı değişkenlerin farklı, bağımsız değişkenin ise aynı olduğu araştırmalara ise en farklı sistem tasarımı denilmektedir. İlkinde amaç, diğer tüm bağımsız değişkenleri aynı tutarak sonuçta farklılık yaratan bağımsız değişkeni keşfetmektir. İkincisinde amaç, birbirinden son derece farklı özelliklere sahip vakalarda aynı sonucu doğuran sebebi keşfetmektir. Kritik vaka bir kuram için doyurucu bir şekilde açıklanması zorunlu olan vakadır. Belli başlı kuramların inanılırlığını test etmek için kullanılır. Sapkın vaka ise herhangi bir faktörün tüm vakalarda gözlenen dağılımından belirgin bir şekilde saptığı bir vakanın incelenmesidir ki burada amaç kuramsal bir ilerleme sağlamaktır.

Sapkın vaka, belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramlar bütününe, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında keşfedilmiş korelasyonlara, ters bir durum arz eden vakadır. Sapkın vakalar var olan hiçbir kuramın açıklayamadığı, yerleşmiş genelgeçer kuramların ve varlığı ispatlanmış ampirik kalıpların öngördüğü modelden belirgin bir şekilde sapmış olan vakalardır.

-

Eşsonuçluluk (equifinality) değişik bağımsız değişken kombinasyonlarının aynı bağımlı değişkene sebep olmasıdır ki niteliksel araştırmaların bazı taraftarlarına göre niceliksel araştırmalar böylesi nedensellik zincirlerini teşhis etmekten acizdir. Örneğin, A, B ve C bağımsız değişkenleri beraberce K bağımlı değişkenine sebep olsa bile, M ve N bağımsız değişkenleri de beraberce K bağımlı değişkenine sebep olabilir. Kısacası, aynı sonuca farklı yollardan varılabilir. Sosyal bilimlerde sıkça karşılaşılan işte bu durum eşsonuçluluk olarak ifade edilir.

Doğal deneylere, siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde pek az rastlandığı göz önünde bulundurularak, doğal deneyin kuramsal muadili olarak “karşı olgusal akıl yürütme deneyleri” (counterfactual thought experiments) diye adlandırılan bir yönteme başvurulmaktadır. “Birbirine çok benzeyen iki tarihî vaka bulunamazsa, kontrollü bir karşılaştırma yapabilmek için var olan bir vakayla icat edilen bir vaka eşleştirilir” (George ve Bennett, Case Studies, s.167). Bu yöntemde, gerçek olan bir vakaya, etkisi ölçülmeye çalışılan bağımsız değişken eklenerek veya eğer hâlihazırda varsa, çıkarılarak, karşı olgusal bir vaka icat edilir. Bu manipülasyondan hareketle, icat edilen bu yeni vakada bağımlı değişkenin değerinin nasıl veya ne kadar değişeceği üzerine akıl yürütülür.

Yukarıdaki örneğimizle devam edecek olursak, ekonomik kalkınmayla demokrasi arasında tespit edilen korelasyon dolayısıyla varsayılan ilişkinin anlamlı olup olmadığını, eğer varsa da ekonomik kalkınmanın tam olarak neden ve nasıl demokrasiye sebep olduğunu incelemek üzere başlıca araştırma yöntemi olarak vaka analizini kullanan pek çok çalışma yapılmıştır. Bunların en eski ve ünlülerinden bir tanesi de Barrington Moore’un kaleme aldığı Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri adlı eserdir. Bu eserinde Moore, İngiltere, Fransa ve ABD’nin liberal demokratik, Almanya ve Japonya’nın faşist, Rusya’nın ise komünist bir rejimi benimsemesini, ekonomik kalkınmanın oluşturduğu sermayedar sınıfın (burjuvazi) diğer sınıf­larla ilişkisi üzerinden açıklamıştır. Moore’a göre, burjuvazi işçi sınıfıyla ittifak yaparak soylu toprak sahiplerine karşı bir siyasi cephe oluşturduğunda demokrasi yerleşebilmekte, oysa soylu toprak sahipleri burjuvaziyle ittifak yaparak işçi sınıfına karşı bir siyasi cephe oluşturduklarında ise faşizm ortaya çıkmaktadır. Moore’un iddiasına göre, köylülerin çok baskın, soylu toprak sahipleri, burjuvazi ve işçi sınıfının ise çok zayıf olduğu bir toplumsal yapı ise komünist devrime yatkındır

Siyaset biliminde en farklı sistem tasarımını kullanan çalışmalar pek çoktur. Harvard Üniversitesi’nden Barrington Moore’un öğrencisi de olan Theda Skocpol, en farklı sistem tasarımı örneği olan Devletler ve Toplumsal Devrimler: Fransa, Rusya ve Çin’in Karşılaştırmalı Analizi adlı meşhur kitabında, siyasal, demografik, ekonomik, sosyal, etnik, dinî, kültürel ve tarihi olarak birbirinden çok farklı özellikler gösteren Fransa, Rusya ve Çin vakalarını ele almış ve tüm bu farklılıklara karşın neden bu üç ülkede modern tarihin en önemli üç büyük devriminin yaşandığı sorusuna yanıt aramıştır. Skocpol, tüm farklılıklarına rağmen Fransa, Rusya, ve Çin’de iki önemli bağımsız değişkenin eş zamanlı olarak varlığının devrimin gerçekleşmesinde belirleyici rol oynadığı sonucuna varmıştır. Bu iki bağımsız değişken, devletin askerî gücünün rakipleri karşısında gerilemesi ve büyük bir köylü ayaklanmasıdır. Skocpol’a göre, Fransa, Rusya ve Çin devletleri askerî olarak rakiplerine karşı hızla güç kaybettikleri bir süreçle eş zamanlı olarak gelişen çok büyük köylü isyanlarıyla devrildiler.

Vaka analizleri işlevlerine göre çok değişik şekillerde tasarlanabilmekte, bir vaka analizinin tasarımını, cevabı aranan soru ya da sorular belirlemektedir. Vaka analizi tasarımlarının en yaygın olanları arasında en benzer sistem tasarımı (most similar systems design) ve en farklı sistem tasarımı (most dif­ferent systems design) olarak bilinen tasarımlar gelmektedir. Bu tasarımlarda kullanılan yöntemler İngiliz filozof John Stuart Mill’in ismiyle özdeşleşmiştir.