Nitel Yaklaşım ile Görüşme, Gözlem ve Odak Grup Yöntemleri, İçerik Analizi

Nitel alan araştırmalarını oluşturan metotlara genel olarak ‘etnografik metotlar’ adı da verilir. Bu metotlar, diğer araştırma metotlarında da olduğu gibi her araştırma konusunda kullanılmaya uygun olmayabilirler. Nitel alan araştırmaları özellikle en iyi doğal ortamında anlaşılacak olan tavır ve davranışların çalışılmasında kullanılırlar. Bu özellikleriyle sosyal hayatın doğal ortamında çalışılması gibi bir avantajı da beraberinde getirirler.

Nitel alan araştırmaları gerçekleştirirken göz önünde tutulması gereken bazı temel hususlara dikkat çekilmesi gerekmektedir. Bunlardan ilki ve belki de en önemlisi, tüm diğer metotlarda da olduğu gibi, araştırmaya başlamadan önce araştırma konusuyla ilgili literatürün taranmasıdır. Alan araştırmasına fiilen başlamadan önce, araştırılacak konuyla ilgili olarak diğer sosyal bilimcilerin bulguları ve değerlendirmeleri hakkında kapsamlı bilgi sahibi olunması gerekmektedir. Daha sonraki aşama ise araştırmacının çalışılacak alana ne şekilde giriş yapacağına karar vermesidir. Bir alan araştırmacısının alana katılış şekli başka bir araştırmacıyla benzer olmayabilir. Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’ndeki asker aileleri üzerine bir çalışma gerçekleştiren Margaret Harrell (2003) alan araştırmasını gerçekleştirebilmek için askerlerin bağlı bulunduğu komutan tarafından yazılmış ve askerleri araştırmacıyla iş birliği yapmaya çağıran bir mektuba ihtiyaç duymuştur. Oysa Phillippe Bourgois (1995) gibi yer altı uyuşturucu satıcılarının hayatlarına ilişkin bir alan çalışması yapan bir antropologun resmi bir otoriteden yardım alması düşünülemez.

Araştırmacının alan araştırması kapsamında iletişim kurmuş olduğu bir ya da birkaç kişi aracılığıyla daha geniş öznelere ulaşmasını sağlayan sürece verilen addır.

Araştırmacının alan araştırması kapsamında iletişim kurmuş olduğu bir ya da birkaç kişi aracılığıyla daha geniş öznelere ulaşmasını sağlayan sürece kartopu tekniği denir. Bu tekniğin güçlü yanı hâlihazırda birbirine güvenen kişilerin birbirlerinin referansıyla gelen araştırmacıya da güven duygusuyla yaklaşacak olmasıdır. Bu tekniğin zayıf noktası ise bu kişilerin rastlantısal bir örneklemden seçilmemesi nedeniyle araştırmacıya olayların sınırlı bir açısını sunma ihtimalidir. Bu sorunu aşmanın yollarından biri, görüşülecek kişilerin sayısının oldukça geniş tutulması ve bu bağlamda alan çalışması kapsamında görüşülecek kişilere farklı yollarla da ulaşılmaya çalışılmasıdır.

Nitel alan araştırmalarında verilerin alan çalışmasını gerçekleştiren araştırmacının varlığından etkilenmesi durumuna verilen addır.

Nirengi, nitel bir metodun özellikle araştırmada güvenirliğin artırılması amacıyla bir ya da birden fazla nitel ya da nicel metotla bir arada kullanılmasına verilen addır. Nitel alan araştırmalarında verilerin objektif olması beklenemez. Veriler alan çalışmasını gerçekleştiren araştırmacının varlığından etkilenirler. Bireyler sosyal bir bağlamda diğer bireyleri çalıştıklarında araştırma ortamını etkilerler. Günümüzde birçok araştırmacı bu sorunun farkında olup bunu gidermek için çeşitli yollar geliştirmektedir. Örneğin birçok araştırmacı bu sorunu “nirengi” (triangulation) yoluyla aşmaya çalışmaktadır. Nirengi prensibi uyarınca nitel bir metot, bir ya da birden fazla nitel ya da nicel metotla bir arada kullanılabilir. Örneğin katılımcı gözleme dayanan bir alan araştırması, görüşmeler ve/veya odak gruplarından da aynı anda faydalanabileceği gibi, içerik analizi ya da nicel anket çalışmalarıyla da bir arada yapılabilir. Örneğin Türkiye’nin AB üyeliğine ilişkin belirli AB üye ülkelerindeki görüş ve algıları ölçmeye yönelik bir araştırma bu alandaki nicel veri kaynaklarından (örneğin Eurobarometre) faydalanabileceği gibi, aynı araştırma kapsamında seçilmiş ülkelerde belirli mülakatlar da gerçekleştirilebilir. 

Araştırmacıların tüm araştırma boyunca kendi ön yargılarının, yaşam deneyimlerinin, statülerinin, güç ve karakterlerinin araştırmanın bulgularını ve yorumlarını nasıl şekillendirdiği konusunda düşünmeleri ve açık olmaları gerekmektedir. Nitel alan araştırmalarındaki bu sürece “dönüşlülük” (ref­lexivity) adı da verilmektedir. Dönüşlülük, nitel alan araştırmalarında araştırmacıların tüm araştırma boyunca kendi ön yargılarının, yaşam deneyimlerinin, statülerinin, güç ve karakterlerinin araştırmanın bulgularını ve yorumlarını şekillendirmesinde oynadıkları role dair yaşadıkları farkındalıktır.

Katılımcı gözlem, araştırmacının araştırma konusuna ilişkin belirli bir yer ya da alanda katılınabilecek faaliyetlere katılarak olayları gözlemlemesini ve bu gözlemleri yorumlamasını içerir. Katılımcı gözlem, alan araştırmacısının kendi katılımından dolayı bir şeyler öğrenmesi, zaman içinde araştırdığı alandaki kişilerin gündelik hayatının bir parçası haline gelmesi anlamına gelmektedir. Genellikle araştırmacılar katılımcı gözlem yöntemini uzun zaman zarflarında kullanarak, belirli bir alanda aylar, hatta yıllar geçirebilirler.

Katılımcı gözlemin araştırmacı açısından birçok avantajı mevcuttur. Katılımcı gözlem aracılığıyla araştırılmakta olan kişilerle sürekli iletişimin sağlanması onlarla güvene dayalı yakın bir ilişkinin kurulmasına yardımcı olur. Aynı zamanda kişilerin yaptıklarını bizzat izleyerek bunlardan hangilerinin kaydedileceğine karar verebiliyor olmak daha sonrasında dokümanlar ya da arşivler yoluyla olaylar hakkında bilgi sahibi olmaktan daha avantajlı görünmektedir. Son olarak belirtilmesi gereken bir husus ise katılımcı gözlemin olaylar ya da bir kültüre ilişkin formal ve idealize edilmiş anlatılarla pratikte yaşananlar arasındaki farkı gösterebilmekte etkili bir yol olduğudur. Örneğin üniversitelerin ne şekilde işlediğine ilişkin bir çalışma yürütüyorsanız, öğretim üyeleri, idari çalışanlar ve de öğrencilerle yaptığınız formal görüşmelerden bazı bilgiler edinebilirsiniz. Ancak fakülte toplantılarına ve öğle yemeklerine gittiğinizde, aynı zamanda da bir öğrenci yurdunda kaldığınızda elde edeceğiniz bilgiler ve izlenimler çok daha farklı ve kapsamlı olacaktır. Benzer biçimde Gusterson (2008) nükleer silah karşıtı aktivistler hakkında yaptığı alan araştırmasında bu kişilerin protestolarına ve gezi faaliyetlerine bir süreliğine düzenli olarak katılmış ve katılımcı gözlem yolunu benimsememiş olması durumunda aktivistlerin arasındaki topluluk bilincinin gücü ve orada bulunabilmek için yaptıkları fedakârlıklarını hiçbir zaman net olarak anlayamayacağını belirtmiştir.

Nitel alan araştırmalarında en sık kullanılan görüşme yöntemi yarı-yapılandırılmış (semi structured) görüşmelerdir. Bu görüşmeler en basit anlamıyla araştırmacıların alan araştırması kapsamında sağlayacakları bulgulara ulaşmak amacıyla ilgili bireylere soru sormasını ve cevapları kaydetmesini gerektirir. Nicel anket çalışmalarında bireylere sorulan sorular çoğunlukla yapılandırılmış sorulardır. Bundan kasıt, sorulacak soruların önceden net ve kapalı bir şekilde belirlenmiş olmasıdır. Sorular aynı kelime sırası ve şekliyle farklı bireylere sorulmakta, böylece kıyaslamalar ve farklılaştırılmış genellemeler yapmak da mümkün olmaktadır. Bu araştırmacıya önemli avantajlar sağlıyor olsa da, bazı dezavantajları da beraberinde getirmektedir. Örneğin bu tip yöntemlerde bireylerin anlam dünyasının derinlemesine keşfinin mümkün olamayacağı iddia edilmektedir. Aynı zamanda nicel anket temelli görüşmelerin görüşülen kişileri seri imal edilmiş bir yapaylık hissine boğma ihtimaline de dikkat çekilmiştir.

Araştırmacının kendisiyle önceden bağlantısı olan ve araştırılacak alanda/ grupta kendisiyle iş birliği yapmak konusunda istekli ve iş birliğine açık kişilerle görüşmesine verilen addır.

Araştırmacının araştırma alanıyla birebir ve direkt ilgili olan kişilerle görüşmesine verilen addır. Bu yöntem araştırmacının kendi bilgisine dayanarak görüşülecek kişileri seçtiği bir örneklem yöntemidir. 

Araştırmacının, etnik köken, yaş ya da güç gibi alandaki farklı unsurlar üzerinden var olduğunu düşündüğü katmanlar üzerinden grupladığı kişilerle görüşmesine verilen addır. Böylece bazı kıyaslamalar yapmak da mümkün olabilmektedir. 

Citation ve Ethnoscape gibi programlar, araştırmacının çeşitli anahtar kelimeler vesilesiyle kodladığı verileri organize etmesini sağlar. Bu programlar, formal görüşmelerin yanı sıra katılımcı gözlemler kapsamında alınmış notların organizasyonu için de kullanılabilir.

Odak grupları yakın zamanda sosyal bilimlerdeki nitel yaklaşımlarda çokça tercih edilmekte olan bir metottur. Odak gruplarını amaçlarına göre farklı şekillerde tanımlamak mümkündür. Ancak odak gruplarının bazı temel ortak özellikleri de mevcuttur. Örneğin Myers odak gruplarını “araştırma amacıyla yapılan tartışma” olarak tanımlar. Odak grupları üstüne en yetkin araştırmacılardan olan Kitzinger ve Barbour ise odak gruplarını “belirli konuları araştıran grup tartışmaları” olarak tanımlamaktadır.

Odak gruplarının ilk yaygın kullanımı piyasa araştırmalarında olmuş, zamanla akademik araştırmalarda da kullanılmaya başlanmıştır. Sosyal bilimlerde odak gruplarının kullanıldığı ilk çalışmalar, medyanın bireylerin algı ve görüşlerine etkisini konu alan araştırmalar olmuştur. Daha sonraları odak grupları HIV, AIDS ya da çevre sorunları gibi kolektif konularda medyanın algıları ne şekilde etkilediği ve değiştirdiği konusu üzerine odaklanmıştır. Yakın dönem çalışmalarda ulusal kimlikler ve geç modernite döneminde ulusal kimliğin yaşadığı kriz gibi konular da odak grupları kullanılarak araştırılmıştır.

Odak gruplarının temel amacı moderatörün asgari düzeyde müdahalesiyle rahat bir ortamda yapılmalarıdır. Ancak moderatörler tartışmaya sıkça müdahale etme durumunda kalabilirler. Söz konusu müdahaleler genellikle bir tartışmanın önemli bir yöne evirilebileceği yerde bitmekte olduğu durumlarda tartışmayı sürdürmek ve böylece kişileri sorgulamadan kabullendikleri gerçeklikleri ve tutarsızlıkları tartışmaları için teşvik etmek için yapılır. Bir diğer müdahale sebebiyse moderatörlerin grup içi iletişim dinamiklerinde denge gözetme  ihtiyaçlarıdır. Moderatör tartışmalar esnasında bir katılımcının tüm tartışmayı domine etmesine izin vermemelidir. Bu durum diğer katılımcıların görüşlerini açıklamalarına engel olabilir. Bu nedenle odak grup moderatörlerinin toplantıda öne çıkan tüm konularda tüm katılımcıların görüş bildirmesini sağlaması gerekmektedir. Odak gruplarındaki katılımcılar sadece grubun moderatörüyle değil, moderatörün belirlediği konular ya da tartışmaların öne çıkardığı hususlar çerçevesinde birbirleriyle de etkileşime girmek durumundadır. Gruplar böylece kolektif bir faaliyete odaklanmaktadır.

Odak gruplarında grubun ilgisini belirli bir konuya odaklamak amacıyla grubun belirlenmiş olan konuda etkileşime geçmesini sağlayacak grup görevleridir.

Odak gruplarının en önemli avantajları esnek olmaları, çabuk sonuç vermeleri, masraf­lı olmamaları ve geçerliklerinin yüksek olmasıdır. Odak gruplarının bir diğer avantajı da grup dinamiklerinin araştırmacının öngöremeyeceği ya da birebir görüşmelerde ortaya çıkamayabilecek araştırmaya ilişkin bazı konuların ortaya çıkması için imkân sağlamasıdır. Grup normlarının ve grup algılarının araştırılmasında odak grup yönetiminin diğer yöntemlerden üstün olduğu iddia edilmektedir. Daha kolay ve masrafsız yapısıyla bu tip araştırmalarda katılımcı gözlemden bile daha etkili olabildiğini öne sürenler olmuştur.

İçerik analizi metinlerden çıkarım yapılmasını sağlayan prosedürlerin geliştirilmesine ilişkin bir metottur. İçerik analizi, iletişimde sembollerin nasıl kullanıldığı ve iletişime ne çeşit anlamlar yüklendiğine ışık tutmaktadır. Bu metot aracılığıyla kitaplar, dergiler, gazeteler, şiirler, İnternet sayfaları, şarkılar, resimler, filmler, televizyon programları, görüşmeler, siyasi partilerin seçim bildirileri, günlükler, konuşmalar, mektuplar, kanunlar ve anayasalar gibi çeşitli metinler incelenebilir.