ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ - Deneme Sınavı - 3

Hedef kitle ya da çalışma evreni (target population) çalışmamızda üzerine eğildiğimiz ögelerin (units) toplamıdır. Bu kitle çoğu zaman oldukça soyut bir tanımdır. Örneğin Türkiye seçim araştırmalarında oy verme yaşında vatandaşlar hedef kitlesi olarak alınır.

Kümeleme (clustering) sorunu diye nitelenebilecek bir diğer sorun kümesi de bazı örnek listelerinde tek bir ögeye tek bir hedef kitle ögesi karşılık gelirken bazı ögelerin kümelenmiş öge gruplarına karşılık gelmesi nedeniyle birden çok ögeye ulaşma olanağı vermesidir. Eğer yine telefon numaralarından oluşan bir örnek listesi örneği kullanırsak, bazı numaralar tek bir kişiye bizi götürürken, bazı diğer numaralarda pek çok kişiye birden ulaşma olanağı olabilir. Bu durumda tek kişiye ulaşılabilen numaralardaki ögelerin seçilme şansı olması gerektiğinden yüksek tutulmuş olacaktır.

Pek çok zaman hedef evren evli çift­lerden ya da bir servisi almış müşterilerden, bir tür hastalığa yakalanmış ya da tedavi görenlerden, trafik cezası almış olanlar gibi belli özellikleri olan olaylara bağlıdır.

Denek güdümlü örneklem (respondent driven sampling) yöntemleri kısıtlı sayıda ve rastsal olarak da seçilmemiş olabilecek birkaç denek ile örnekleme başlar. Bu “tohum” deneklerden kendi sosyal ağları içinden yine kısıtlı sayıda birkaç yeni deneği daha örnekleme dahil etmeleri istenir. Örnek listesine katılan her yeni kişi kendi sosyal ağlarından yeni katılımcıları bulur ve böylelikle örnek listesi genişler.

Moser ve Kalton sınırlamasız rastsal örnekleme (unrestricted randon sampling) yöntemini hedef kitledeki tüm ögelerin örnekleme seçilme şanslarının eşit olduğu yöntem olarak tanımlar.

İstatistikte standart sapma bir dağılımın ortalama etrafında ne derece yayık bir şekilde dağıldığının bir ölçütüdür.

Eğer bir hedef­lenen evren ögesi örnek listesinde yer alıyorsa bu öge listemiz tarafından “kapsanıyor (covered)” diyoruz.

Bazı ögeler hedef evrenimizde olabilirler ancak örnek listemize giremeyebilirler. Bu durumdaki ögelere “kapsam dışı” kalan ögeler diyoruz.

Örneğimize katılım hakkı olmayan ögeler (ineligible units) örnek listemizde olabilirler. Örneğin, bu tür durumlar hane halkı adres listemizde iş yerlerinin bulunmasıyla ortaya çıkabilir.

Alman sosyal bilimci Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu adllı eserinde kapitalizmin Kuzey Avrupa’da Güney Avrupa’ya göre daha gelişmiş olmasını bir vaka olarak ele alır ve bunu kuzeyin Protestan güneyin ise Katolik oluşuyla ilişkilendirerek, Protestanlığın kapitalizme daha meyilli bir ahlak öğretisini meşrulaştırarak sermaye birikimini teşvik ettiğini savunur.

Ekonomik kalkınmayla demokrasi arasında tespit edilen korelasyon dolayısıyla varsayılan ilişkinin anlamlı olup olmadığını, eğer varsa da ekonomik kalkınmanın tam olarak neden ve nasıl demokrasiye sebep olduğunu incelemek üzere başlıca araştırma yöntemi olarak vaka analizini kullanan pek çok çalışma yapılmıştır. Bunların en eski ve ünlülerinden bir tanesi de Barrington Moore’un kaleme aldığı Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri adlı eserdir.

Vaka analizi tasarımlarının en yaygın olanları arasında en benzer sistem tasarımı (most similar systems design) ve en farklı sistem tasarımı (most dif­ferent systems design) olarak bilinen tasarımlar gelmektedir. Bu tasarımlarda kullanılan yöntemler İngiliz filozof John Stuart Mill’in ismiyle özdeşleşmiştir.

Siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde en benzer sistem tasarımı kullanan çalışmalar pek çoktur. Mounira Charrad, en benzer sistem tasarımı örneği olan çalışmasında, ekonomik, sosyal, etnik, dinî, kültürel, ve tarihi olarak birbirine son derece benzeyen Cezayir, Fas ve Tunus vakalarını ele almış ve tüm bu benzerliklere rağmen neden kadın haklarının Tunus’ta gözle görülür şekilde daha ileri, Fas’ta nispeten geri ve Cezayir’de ise ikisinin ortası bir noktada olduğunu araştırmıştır. Araştırması sonucunda Charrad bu farklılığı, Tunus’ta devletin kapasitesinin, özellikle coğrafi sebeplerden dolayı çok daha yüksek, Cezayir’de ve Fas’ta ise çok daha sınırlı olmasına bağlamıştır. Devletin kapasitesinin Tunus’ta çok daha yüksek olmasını bağladığı coğrafi sebepler arasında, Tunus’un nispeten çok daha küçük ve coğrafi olarak ulaşımı kolay düzlük olması, Cezayir ve Fas’ın ise daha geniş ve çok daha dağlık olması yer almaktadır.

Uluslararası ilişkiler alanında Ian Lustick’in Britanya ve İrlanda, Fransa ve Cezayir, İsrail ve Batı Şeria ilişkilerinin benzerlikleri üzerinden yazdığı kitabı en benzer sistem tasarımı örneği olarak ele alınabilir. Britanya’nın İrlanda’da, Fransa’nın Cezayir’de, İsrail’in Batı Şeria ve Gazze’de yerleştirdiği yüz binlerce yerleşimci yoluyla bu bölgeleri anavatanın bir parçası hâline getirme girişimlerinin benzerliğine rağmen, bu girişimlerin sonuçları (bağımlı değişken) nispeten farklılık göstermiştir. Sömürgeci devlet açısından bakılacak olursa, Fransa’nın tam olarak mağlup, Britanya’nın kısmen başarılı, İsrail’in ise büyük ölçüde başarılı olduğu söylenebilir. Benzer üstünlüklere ve hedef­lere rağmen üç vaka arasındaki sonuç farklılıkları nasıl açıklanabilir? İşte bu soruya üçlü bir vaka analiziyle yaklaşan Lustick’in eseri en benzer sistem tasarımına benzetilmektedir.

En farklı sistem tasarımında, birbirinden hemen her konuda çok farklı oldukları hâlde belli bir sonucun aynı olduğu vakalar birlikte incelenir.

Almanya, Ruanda ve Yugoslavya gibi siyasal rejim, refah seviyesi, nüfus yoğunluğu, coğrafi özellikler, din, dil ve ekonomik eşitsizlik konularında aralarında muazzam farklılıklar olan üç vakanın üçünde de soykırımın gerçekleşmiş olmasını açıklamaya çalışmak bir tür en farklı sistem tasarımını gerektirmektedir.

Ahmet Kuru, ABD’de pasif, Fransa ve Türkiye’deyse dışlayıcı laiklik modellerinin hakimiyetini karşılaştırdığı çalışmasında, ABD ve Fransa’yı karşılaştırırken en benzer sistem tasarımını, Fransa ve Türkiye’yi karşılaştırırken ise en farklı sistem tasarımını kullanmıştır. ABD ve Fransa’nın tüm benzerliklerine rağmen farklı bir laiklik modelini, Fransa ve Türkiye’nin ise tüm farklılıklarına rağmen benzer bir laiklik modelini benimsemiş ve uygulamış olmalarını Kuru bu iki yöntemi kullanarak ideolojik mücadeleler ekseninde aynı neden-sonuç ilişkisiyle açıklamıştır. Burada üç vaka, en benzer ve en farklı sistem tasarımlarına müsait iki çift vaka olarak incelenmiştir.

En olası vaka (most likely case) belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en yüksek olduğu vakanın incelenmesidir.

Sapkın vaka, belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramlar bütününe, bağımlı ve bağımsız değişkenler arasında keşfedilmiş korelasyonlara, ters bir durum arz eden vakadır. Sapkın vakalar var olan hiçbir kuramın açıklayamadığı, yerleşmiş genelgeçer kuramların ve varlığı ispatlanmış ampirik kalıpların öngördüğü modelden belirgin bir şekilde sapmış olan vakalardır.

Bilimsel çalışmalar, gerçek ve gerçek olmayan ilişkileri birbirinden ayırt etmeyi hedef­lerler. Üç aşamada bu hedefe ulaşmak mümkündür: