ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ - Deneme Sınavı - 14

Doğal deney, verilen seçeneklerden en çok sosyoloji alanında kullanılır

Doğal deneyde bağımsız değişken ya da uyaran şans eseri ortaya çıkar

Beş duyumuzla varlığını saptadığımız dünyaya görgül (ampirik / empirical) dün­ ya adını veriyoruz. Antik Çağ’dan günümüze kalan yazılı yapıtlardan anladığımız kadarıyla görgül dünyanın ötesinde, duyularımızla varlığına işaret edemediğimiz aşkın (transandantal / transcendental) bir dünyanın mevcudiyeti kadar bunun mükemmeliyeti de Sokrat ve öğrencisi Platon ve onları izleyenler tarafından öne sürülmüştür.

İnsanlığın Filozof Krallar eliyle yönetilmesini öneren Platon, bu fikrini kabul eden Sicilya’nın Siracusa (Syracuse)kent devletini bir süre yönetmiş, ancak mutluluktan çok dünyada bir cehenneme çe­ virdiği bu kentten filozofça önsezisiyle ayaklanmadan önce kaçarak kurtulmuştur

On altıncı yüzyılda ortaya çıkan Niccolo Machiavelli’nin Prens adlı yapıtından itibaren giderek artan ölçüde görgül siyasal gerçeğe dayalı siyaset kuramı arayışı Siyaset Bilimi’nde ağrılık kazan­ dı. Nihayet yirminci yüzyılın ikinci yarısında önce Amerika Birleşik Devletleri’nde sonra da başta Avrupa olmak üzere tüm dünyada büyük ağırlık kazanmıştır.

Kavramlar bizim düşünce yapı taşlarımızdır. Onlar olmadan hangi nesneden(object) veya özneden (subject) bahsettiğimizi anlamak, bilmek ve dolayısıyla bir konuyu anlatmak ve onunla ilgili toplumsal bir iletişimde bulunmak olanaksızdır. Kavramlar zihnimizde, etrafımızda gördüğümüz, duyduğumuz, kokladığımız, tattığımız ve dokunduğumuz, hatta sadece düş olarak gördüğümüz veya sadece hayal ettiğimiz her şeye yapıştırdığımız etiketlerdir.

Robert Dahl 1956 yılında yaz­ dığı Polyarchy adlı kitabında demokrasinin oldukça farklı anlamlar çağrıştıran bir içeriği olduğuna, bazıları için bireysel özgürlük, bazıları için rekabetçi, serbest ve hakça seçim, bazıları için bireyler arası eşitlik gibi anlamlar kazandığını belirterek demokrasi kavramının siyaset bilimi araştırmalarında kullanılmamasını öner­ miştir.

“Çok kişinin ortak yöneti­ mi” anlamına poliarşi (polyarchy) kavramını önermiştir. Ancak, Robert Dahl’ın bilimsel açıdan haklı olan eleştirilerine rağmen demokrasi kavramı bilimsel araş­ tırmalarda kullanılmaya devam etmiş ve Dahl’ın önerdiği poliarşi kavramı genel kabul görmemiştir. Her zaman makul önerilerin de toplumbilimleri toplulukları tarafından kabul görme şansı olmadığını da görmekteyiz.

Siyaset biliminde kullanılan bir­ çok kavram zihinsel olgulara, örneğin bireylerin bir durumla karşılaştıklarında başvuracakları davranışlar hakkındaki zihinsel hazırlıklar olarak tanımladığımız tutumlarla veya sahip olduğu değerlerle, inandıkları ideolojilerle ilgilidir. Bu zi­ hinsel hazırlıklar doğrudan algılanamazlar. Onun için bu zihinsel özelliklerin var olup olmadığını saptayacak göstergelere ulaşılmaya çalışılır. Bu amaçla ölçüm sü­ recinde bir dizi, birbirini mantıken ve sistemli olarak izleyen işlem yapılarak do­ laylı gözlem için gerekli ölçüm araçları geliştirilir. Bu sürece kavramın işlemsel (operasyonel) hale gelmesi veya kısaca işlemselleştirilmesi (operationalizati­ on) adı verilir. İşlemselleştirme ölçüm sırasında yapılan tüm işlemlerin tanımlan­ ması ve betimlenmesi (tasviri) ile oluşur.

En benzer sistem tasarımında, önemli olduğu düşünülen tüm bağımsız değişkenlerde birbirine benzeyen ama ilgilenilen bağımlı değişkende farklılık gösteren vakalar bir arada ele alınır ve sonuçtaki farklılığa sebep olan etkenin ne olduğu aranır.

Ünlü Fransız sosyologu Emile Durkheim’in intihar konusundaki kuramı toplumla bütünleşmemiş, dolayısıyla onun koyduğu yazılı ve yazısız kuralların dışında yaşayan bireylerin daha kolay intihar edebileceklerini öngörmektedir.

En farklı sistem tasarımı ise bağımsız ve bağımlı değişkenler arasında tam tersi bir tasarımı öngörmektedir. En farklı sistem tasarımında, birbirinden hemen her konuda çok farklı oldukları hâlde belli bir sonucun aynı olduğu vakalar birlikte incelenir.

“Sınama ve yeniden sınama” (test - retest) yöntemi adı verilen bu güvenilirlik saptamasında aynı sorular aynı kişilere arada bu soruları tamamen anımsayamayacakları kadar bir zaman bırakarak sormaktır. Örneğin, bir gruba çeşitli tutum soruları, beklentiler, durum değerlendirmelerini içeren sorular ve bunların yanı sıra boy, kilo, sağlık durumu vb. kişisel özellikleri içeren sorular yılbaşında ve sonra yine aynı sorular yaz başında (altı ay kadar sonra) sorulur.

En farklı ve en benzer sistem tasarımlarına yöneltilen ortak bir eleştiri, bu yöntemlerin aynı sonuca varan farklı neden-sonuç zincirlerini dikkate almamasıdır. Devrimlerin nedeni üzerine yapılan çalışmalardan devam edecek olursak, benzer devrimlerin nedenleri değişik olabilir. Daha genelleştirecek olursak, aynı bağımlı değişkene sebep olan farklı bağımsız değişkenler ve neden-sonuç ilişkisi zincirleri olabilir. Bu durum eşsonuçluluk (equifinality) olarak tanımlanmaktadır.

En olası vaka (most likely case) belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en yüksek olduğu vakanın incelenmesidir. Eğer ele alınan kuramın tahminleri en olası vakada bile gerçekleşmiyorsa, bu durum o kuram için gerçekten çok büyük bir eksikliğe işaret eder ve kuramın inanılırlığı ciddi şekilde zedelenir.

En olası vaka analizinin tam tersine ise “en az olası vaka” (least likely case) analizi denilmektedir. En az olası vaka analizi, belli bir konuda ele alınan bir kuramın tahminlerinin gerçekleşme ihtimalinin en düşük olduğu vakanın incelenmesidir.

apkın vaka analizlerinin yanısıra, tek vakalı analizlerin en önemli türlerinden bir tanesi de ‘kritik vaka’ (crucial case) incelemesidir. Kritik vaka, belli bir nedensellik ilişkisinin işleyişine dair yerleşmiş kuramların birçoğu için açıklanması mutlak gerekli olan bir vakadır.

Süreç takibi, ilgilendiğimiz sonuca (bağımlı değişkene) neden olduğu sanılan bağımsız değişkenlerin adım adım nasıl o sonuca sebep olduğunun izlenmesidir. Süreç takibi, nedensellik sürecindeki neden-sonuç zincirini ve neden-sonuç mekanizmasını ortaya çıkarmakta kullanılır.

Doğal deney (natural experiment), siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde pek az rastlanılan ve en benzer sistem analizinin uç noktası olarak tarif edilebilecek bir yöntemdir. Doğal deney, hemen her bakımdan birbirinin aynı olan, zaman ve mekân da dahil olmak üzere aynı çevresel ve bağlamsal etmenler tarafından kuşatılmış, sadece değişken etkisi araştırmanın odağında olan etmen söz konusu olduğunda birbirinden farklılaşan, iki ya da daha fazla vakanın karşılaştırmalı incelenmesidir.

Doğal deneylere, siyaset bilimi ve uluslararası ilişkilerde pek az rastlandığı göz önünde bulundurularak, doğal deneyin kuramsal muadili olarak “karşı olgusal akıl yürütme deneyleri” (counterfactual thought experiments) diye adlandırılan bir yönteme başvurulmaktadır. “Birbirine çok benzeyen iki tarihî vaka bulunamazsa, kontrollü bir karşılaştırma yapabilmek için var olan bir vakayla icat edilen bir vaka eşleştirilir” (George ve Bennett, Case Studies, s.167). Bu yöntemde, gerçek olan bir vakaya, etkisi ölçülmeye çalışılan bağımsız değişken eklenerek veya eğer hâlihazırda varsa, çıkarılarak, karşı olgusal bir vaka icat edilir. Bu manipülasyondan hareketle, icat edilen bu yeni vakada bağımlı değişkenin değerinin nasıl veya ne kadar değişeceği üzerine akıl yürütülür.