ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI II

Uluslararası örgütler, yasama faaliyetinden (kural koyma, örneğin Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi) yargı faaliyetine (örneğin, Uluslararası Adalet Divanı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) kadar çok değişik işlevler üstlenebilirler. Bağımsız özel bir kişiliğe sahip olan Uluslararası Stratejik Çalışmalar Enstitüsü (The International Institute for Strategic Studies) silahlanmayı kontrol amacıyla kurulan rejimler için önemli bir bilgi kaynağı olagelmiştir. Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) ve İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch) gibi hükûmet dışı kuruluşlar, gerek Birleşmiş Milletlere bağlı gerekse bölgesel olarak yürütülen insan hakları rejimlerinde yer alan norm ve kurallara uyulup uyulmadığı konusunda bağımsız çalışmalar yürüterek, ülke ve konu bazlı raporlar hazırlamaktadırlar.

Neoliberaller, devletlerin işbirliğine açık olduklarını, çünkü rasyonel egoist oldukları için her birinin işbirliğinden doğacak mutlak kazancı önemsediğini savunurlar. Yani, eğer herhangi bir işbirliğinden elde edilecek tahmini getiri, bir devleti önceki durumuna göre daha kazançlı bir duruma sokacaksa bu devletin bu işbirliğine girmesi beklenir.

Ekonomi teorisinde kullanılan Pareto verimliliği (Pareto efficient) veya Pareto optimumu kavramı, bireysel değil kollektif (topluluk) için optimum refah noktasını belirtir. Eğer en az bir oyuncunun kazancını arttırmak diğer oyuncuların kazancında bir eksilmeye yol açmadan mümkün olmuyorsa Pareto verimliliği noktasına ulaşıldığı söylenir.

Sözleşme maliyetleri (transaction costs) anlaşmaların müzakere edilmesi, izlenmesi ve uygulanmasından doğan maliyetlerdir. Neoliberal kuramın önde gelen öğrencilerinden Robert Keohane’e göre, uluslararası rejimlerin işbirliğini kolaylaştırıcı sebeplerinden birisi de sözleşme maliyetlerini azaltmasıdır.

Güç bazlı bir kuram olan realizm okulunda rejimlere farklı açılardan yaklaşan düşünürler olsa da hepsinin analizlerinin ortak noktası, devletlerin güç kazanımı ve kaybıyla ilgili hesaplarının ve bununla ilgili olarak, uluslararası sistemdeki güç dağılımının rejimlerle ilgili konularda belirleyici rol oynadığıdır.

Ortak güvenlik fikri geleneksel ulusal güvenlik anlayışından farklı bir mantığa sahiptir. Geleneksel anlayış uluslararası sistemin anarşik yapısından hareketle bir devletin güvenliğini sağlamak için kendisinden başka kimseye güvenemeyeceği ve bu sebeple askerî açıdan sürekli diğer devletlere karşı güçlü olması gerektiği fikri üzerine kuruludur. Ortak güvenlik fikri ise devletlerin birbirine karşı değil birlikte hareket ettikleri zaman gerçek anlamda güvenli olacağını ve bunu gerçekleştirmenin yolunun da gerçek veya potansiyel anlamda tehdit oluşturan devletlerle işbirliği yapmaktan geçtiğini savunur.

Sosyal bilimlerde neyin (geçerli) ‘bilgi’ olarak kabul edilmesi gerektiğine dair birbiri ile rekabet hâlinde olan iki temel paradigma vardır: bunlardan biri Pozitif diğeri ise Yorumsamacı (hermenötik) paradigmadır. Pozitif paradigma, sosyal dünyanın doğal âlemden farksız olarak sadece gözlemlenebilene odaklanarak, sosyal olgunun sebep-sonuç ilişkilerini keşfetmeye yönelik olarak kontrol, standartlaştırma ve objektiflik içeren bilimsel yöntem ve metodlarla araştırılması gerektiğini savunurken, yorumsamacı paradigma sosyal ve doğa bilimleri  arasında ayırım yaparak ikisinin benzer yöntemlerle incelenemeyecegini öne sürer.

Literatürde daha çok sosyal inşâcılar olarak bilinen ve kendi içinde oldukça farklı eğilimleri barındıran bu grubun uluslararası rejimlere yaklaşımı, zayıf kognitivistlerden farklı olarak realist ve neoliberallerin bireyselci rasyonel varsayımlarını temelden eleştiren niteliktedir.

Rejim analizinin önde gelen öğrencilerinden (scholar) Oran R. Young, sosyal kurumların bir parçası olarak gördüğü rejimleri, kendilerine rol atfedilen birimlerin (devletler) belli bir alanda eylemlerini düzenleyen kurallar ve anlaşmalar bütünü olarak tanımlamıştır.

Kimi rejim tanımları, ilke, norm ve kurallar arasında hiçbir ayrım yapmaksızın sadece norm veya kural ögesini içerirken, Krasner bunlar arasında ayrım yapmaktadır. Bu tanıma göre, ilkeler veya prensipler, gerçeklik, nedensellik ve doğruluğa dair inançlardır. Normlar ise rejim üyelerinden beklenen davranışı tanımlayıp, bu üyelerin hak ve sorumluluklarını ortaya koyarlar.

Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International) ve İnsan Hakları İzleme Örgütü (Human Rights Watch) gibi hükûmet dışı kuruluşlar, gerek Birleşmiş Milletlere bağlı gerekse bölgesel olarak yürütülen insan hakları rejimlerinde yer alan norm ve kurallara uyulup uyulmadığı konusunda bağımsız çalışmalar yürüterek, ülke ve konu bazlı raporlar hazırlamaktadırlar. Bu raporların kendi başlarına bir hukuki bağlayıcılıkları olmamakla birlikte, söz konusu rejimlerdeki ilgili yaptırım mekanizmalarını harekete geçirmeleri açısından etkileri yadsınamaz.

Neoliberaller, devletlerin işbirliğine açık olduklarını, çünkü rasyonel egoist oldukları için her birinin işbirliğinden doğacak mutlak kazancı önemsediğini savunurlar. Yani, eğer herhangi bir işbirliğinden elde edilecek tahmini getiri, bir devleti önceki durumuna göre daha kazançlı bir duruma sokacaksa bu devletin bu işbirliğine girmesi beklenir.

Ekonomi teorisinde kullanılan Pareto verimliliği (Pareto efficient) veya Pareto optimumu kavramı, bireysel değil kollektif (topluluk) için optimum refah noktasını belirtir. Eğer en az bir oyuncunun kazancını arttırmak diğer oyuncuların kazancında bir eksilmeye yol açmadan mümkün olmuyorsa Pareto verimliliği noktasına ulaşıldığı söylenir.

Zayıf kognitivistlerin odaklandığı konular, neoliberal ve realist kuramların göz ardı ettiği devlet çıkarlarının oluşum süreci ve bu süreçte bilgi, yorumlama ve öğrenmenin oynadığı rollerdir. Bu grubu ‘zayıf’ kılan, yaptıkları analizin diğer iki kuramın varsayımlarını temelden eleştirme yerine bunları tamamlayıcı karakterde oluşudur.

Kuvvetli kognitivistlerin (Sosyal İnşâcılar) veya en azından içlerinden önemli sayıda düşünürün, pozitivist epistemoloji yerine önerdiği yöntem ise yorumlamadır (interpretive epistemology). Bu düşünürlere göre, rejimlerin intersubjektif yapısı gerek Krasner’ın tanımındaki ‘ilkeler ve normlar etrafında aktörlerin örtüşen beklentileri’ ifadesinde gerekse Young’un sosyal kurum vurgusunda zaten belirgindir. Rejimlerin kuruluşu, devamlılığı, etkinliği ve sona ermesi gibi konular bu intersubjektif yapı göz önünde bulundurularak yoruma dayalı yöntemlerle incelenmelidir.

Meşrû olarak görülen rejimlerde aktörlerin davranış mantığı, neoliberalizm ve neorealizm gibi rasyonel (yani pozitivist) kuramlar tarafından benimsenen araçsal veya sonuca dayalı mantıktan (logic of instrumentality veya logic of consequences) ziyade uygunluk mantığına (logic of appropriateness) dayalıdır. Araçsal mantıkta devletler çıkarlarını maksimize etmek için her türlü davranış biçimini benimseyebilirken (ki bunu daha çok realist öğrenciler öngörmektedir), uygunluk mantığı devletlerin ait oldukları toplum veya toplululuğun norm ve kuralları çercevesinde davranacağını öngörür.

Meşrû olarak görülen rejimlerde aktörlerin davranış mantığı, neoliberalizm ve neorealizm gibi rasyonel (yani pozitivist) kuramlar tarafından benimsenen araçsal veya sonuca dayalı mantıktan (logic of instrumentality veya logic of consequences) ziyade uygunluk mantığına (logic of appropriateness) dayalıdır.

Zayıf kognitivistlerin odaklandığı konular, neoliberal ve realist kuramların göz ardı ettiği devlet çıkarlarının oluşum süreci ve bu süreçte bilgi, yorumlama ve öğrenmenin oynadığı rollerdir. Bu grubu ‘zayıf’ kılan, yaptıkları analizin diğer iki kuramın varsayımlarını temelden eleştirme yerine bunları tamamlayıcı karakterde oluşudur.