ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI II - Deneme Sınavı - 11

Bu üç farklı ekonomi politik yaklaşım arasında bazı ortak noktaların bulunduğuna dikkat çekmek gerekir. Her üç paradigma da farklı şekilde ele almasına rağmen, ekonomi ile politika arasında bir etkileşim olduğunu ve bu etkileşimin uluslararası sistemde yapısal bir değişikliğe yol açtığını kabul etmektedir. Her üç yaklaşımda da ekonomi politik perspektif, ekonominin stratejik öneminin, politika ve güvenlik politikalarını belirlemesi olarak tanımlanabileceği gibi, politik birimlerin ve devletlerin kendi davranışlarını, ekonomik temelli çıkarları için aktif ve bilinçli olarak kayıt altına almaları anlamında da tanımlanabilir. Bu çerçevede ekonomi temelli çıkarlar, doğrudan devletin güvenliğini ve gücünü veya ulusun yaşam standartlarını etkileyen bir faktör olarak önemsenebileceği gibi, devletleri diğer devletler karşısında güçlü kılan bir unsur olarak da dikkate alınabilir. Her üç uluslararası ekonomi politik perspektifte de, devletler arasındaki ekonomik ilişkiler, uluslararası para politikaları, uluslararası ticaret rejimleri, sermaye hareketleri, stratejik ham madde kaynakları ve devlet dışı ekonomik amaçlı kurulmuş örgüt ve şirketlerin faaliyetleri önemsenmektedir.

Farklı yazarlarca farklı şekillerde ifade edilseler de uluslararası ilişkiler teorileri açısından realist paradigma, liberal/plüralist paradigma ve yapısalcı/globalist paradigmanın her biri ayrı bir uluslararası ekonomi politik çalışması sunmaktadır. Her paradigmanın ekonomi politik kavramına yüklediği anlam da farklıdır. Örneğin gücü öne alan geleneksel realist yaklaşım uluslararası politikanın esas gündeminin ekonomik, toplumsal ve kültürel ilişkilerden ziyade askerî ve gü- venlik konularını kapsadığını öne sürmektedir. Bununla birlikte Gilpin UEP’yi uluslararası ilişkiler içerisinde güç ve servetin (ekonomik güç) karşılıklı birbiri ile etkileşimi olarak değerlendirmektedir (Burch, 1997: 24-35). Diğer yandan farklı açıklamalar getirmekle birlikte, liberal yaklaşım ile globalist yaklaşımı benimseyen yazarlar, uluslararası ekonomik ilişkilerin, ekonomik içerikli sosyal konuların, stratejik ham madde kaynakları üzerindeki rekabetin ve uluslararası ticaretten kaynaklanan ve hâlen çözülemeyen sorunların uluslararası ekonomi politiğin esas gündemini oluşturan konular hâline geldiğine dikkat çekmektedir. Bu bağlamda ekonomi politik yaklaşım, esas olarak birbirinden oldukça farklı üç ana paradigmanın parametrelerinin etkisi altında geliştiğinden, UEP çalışanları, çoğu zaman uluslararası ekonomi politiği farklı anlamlarda kullanmaktadır. Gilpin’e göre, her model bir bütün olarak farklı yazarlar tarafından geliştirilmiş olmakla birlikte, ortak yanları ekonomik ilişkiler ile politik olaylar arasında bir etkileşimin varlığını kabul etmeleridir (Gilpin, 1975: 38).

Uluslararası ekonomi politik perspektif ile klasik liberal iktisatçılar veya liberal iktisatçılar arasında önemli farklılıklar bulunduğunun altını çizmek gerekir. Diğer bir deyişle uluslararası ekonomi politik disiplini ekonomi biliminden etkilenmiş olmakla birlikte, kesinlikle iktisadın bir alt dalı değildir. Adam Smith ve ardılı olan iktisatçılar, öncelikli olarak ekonomik üretim ilişkileri ve karşılıklı mübadelenin yararları üzerinde dururken uluslararası ekonomi politikçiler ekonomideki gelişmelerin ve ekonomik ilişkilerin uluslararası alanda zenginliğin dağılımına ve özellikle politik süreçlere nasıl etki ettiğini önemser. Örneğin IMF ve Dünya Bankasının yapısını ve işleyişini inceleyen iktisatçılar, bu kurumların işleyişinde politik ve askerî olarak güçlü devletlerin nasıl bir rol oynadığı üzerinde durmazlar. Diğer bir deyişle iktisatçılar, piyasaların kendi kendine işleyen bir düzene sahip olduğunu (politik süreçten izole olmuş durumda) varsayarken uluslararası ekonomi politikçiler, uluslararası ekonomik ilişkiler ile ulus devletin gücü, değerleri, otonomisi ve politikası arasında tüm toplumsal yapıları etkileyecek bir ilişki oldu- ğunu öne sürmektedir. İktisatçılar, uluslararası ekonomik kuruluşları ve rejimleri açıklarken devletin bu rejimlerin ve kurumların oluşturulmasında ve işleyişinde oynadığı rolü gözardı etmektedir. Oysa uluslararası ekonomi politikçiler bu kurum ve rejimler ile devletin iç ve dış politikaları arasındaki kurumsal ve süreçsel bağlantılar analiz edilmeden ekonomi politik disiplinin anlaşılamayacağını savunmaktadır (Gilpin, 2001: 25).

Adam Smith tarafından savunulan ve daha sonra İngiltere’de John Locke ve ABD’de de Thomas Jefferson tarafından geliştirilen klasik liberalizm uluslararası alanda serbest ticareti savunmakta ve uluslararası ticaretin devletlerce sınırlandırılmasına karşı çıkmaktadır (Arı, 2002: 372-374). J. Locke ve T. Jefferson gibi klasik liberallere göre, liberal devlet, bireysel özgürlük alanını genişleten ve bu hakları hukuk ile garanti altına alan devlettir. Klasik liberal düşünceye göre, demokratikleşme ve özgürlüklerin genişletilmesi bireylerin zenginleşmesini teşvik eder. Liberal bir devlette vatandaşlar bazı negatif haklar ile pozitif hukukun tanı- dığı haklara sahiptirler. Ekonomik ve siyasal özgürlükleri savunan klasik liberallere göre, devletin her iki alandaki otoritesi sınırlandırılmalıdır. Nitekim Adam Smith’i takip eden İngiliz İktisatçı ve Parlamenter D. Ricardo (1772-1823) da politik anlamda siyasal özgürlükleri savunurken ekonomik anlamda da uluslararası ticaret ve piyasa önündeki sınırlamaların kaldırılması gerektiğini savunmuştur. Ricardo’dan sonra klasik liberal anlayışın gelişmesine farklı bir şekilde katkı sağlayan bir diğer yazar da J. Stuart Mill’dir. Devletin bireysel özgürlüklere müdahalesine karşı çıkan Mill, bireyin özgürlüğünü sınırlayan koşulları en aza indirmenin önemi üzerinde durarak, bireyin ve toplumun devletin müdahalesi azaldığı ölçü- de gelişebileceğini vurgulamıştı (Balaam ve Veseth, 200: 53-54).

Diğer yandan Birinci Dünya Savaşı ve ardından yaşanan “Büyük Bunalım” klasik liberalizme olan güveni zedelemiş bu dönemde ortaya çıkan İngiliz iktisatçı Keynes, devletin ekonomiye müdahalesinin sınırlandırılması ve kontrolsüz serbest ticaret anlayışını modifiye ederek liberalizme yeni bir yön vermiştir. Büyük Bunalım olarak adlandırılan 1929 krizi, Wall Street’te hisselerin değer kaybetmesi ile başlamış ve kısa sürede gelişmiş ekonomilerde çok daha ağır ve yerleşik bir bunalımı ortaya çıkarmıştı. Üretim artışı ve tüketim yetersizliği, gelişmiş ülkelerde birçok iş yerinin kapanmasına, işsizliğin artmasına ve bu da kısa süre içerisinde gelişmiş ülkelerdeki ekonomik hayatın yapısal bir krize sürüklenmesine yol aç- mıştı. İşte bu noktada Keynes klasik iktisatçılardan ayrılarak krizin aşılması için devletin ekonomiye müdahalesini savunmuştu. Böylece Keynes’in öncülüğünde ekonomide ortaya çıkan bazı dengesizliklere çözüm bulmak için devletin piyasa ekonomisine müdahalesini haklı gösteren müdahaleci liberalizm gelişti (Büyük Larousse, 1986: 7464).

Liberalizmden sonra ekonomi politiğe etki eden bir diğer yaklaşım ise Globalizm, Bağımlılık Teorisi, Merkez-Çevre Yaklaşımı, Marksist Teoriler, Dünya Sistemi Yaklaşımı gibi isimlerle de adlandırılan yapısalcı/radikal paradigmadır. Büyük ölçüde Marksist çözümlemelerden etkilenen yazarlar tarafından şekillenen paradigmanın globalizm ya da yapısalcılar olarak adlandırılması, paradigmanın gelişmesinde Marksist olmayan kişilerin de önemli bir katkı sağlamış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu yazarların yoğunlaştığı ortak sorun alanı ise “niçin Asya’daki, Afrika’daki ve Latin Amerika’daki Üçüncü Dünya ülkelerinin gelişemedi- ğidir.” Diğer bir deyişle uluslararası sistemde bazı devletler gelişirken neden diğer devletlerin gelişemediği sorunsalı yapısalcı yaklaşımda tartışılmaktadır. Uluslararası ekonomi politik yaklaşım içerisinde önemli bir yere sahip olan yapısalcıların önemli bir kısmı ekonomiyi alt yapı olarak ele alırken dış politika dâhil diğer tüm aktiviteleri ekonomik ilişki ve üretim tarzına bağlı oluşan üst yapılar alarak ele almaktadır. Yapısalcı ekonomi politik yaklaşımın gücü ve etkisi de ekonomiye bu kadar büyük bir rol vermesinden kaynaklanmaktadır.

Lenin, kapitalistlerin ilk aşamada birbiri ile mücadele içerisinde olduğunu ancak daha sonra koloni dünyasını kendi güçleri ölçüsünde bölüştüklerini ileri sürmüştü. Bu bölüşümün en sonunda tüm doğal kaynakların tek elden yönetilmesi ile en son aşamaya ulaşacağını ileri süren Lenin’e göre, bu durum kolonilerdeki sanayilerin tek elde merkezileşmesiydi. Lenin’e göre bu süreç tüm dünyanın kapitalistler arasında bölüşülmesi ile sonuçlanana kadar devam eder

Bağımlılık teorisi esas olarak iki farklı teorik geleneğin etkisi altında gelişme göstermiştir. Bunlardan birincisi ve teoride ağırlıklı bir yer tutanı Marksist gelenektir. Diğer ise Latin Amerikan yapısalcılığıdır. Marksist kökenli bağımlılık teorisyenleri analizlerinde Marx ve Lenin’in kapitalizm çözümlemesi, sınıf çatışması, kapitalist üretim tarzı ve emperyalizm teorisinin etkisinde kalmışlardır. Latin Amerikalı yapısalcıların önemli bir kısmı da bu perspektiflerin etkisinde kalmış olmakla birlikte, bunlar daha ziyade Üçüncü Dünya diye adlandırılan ülkelerin neden geli- şemediği sorunsalı üzerinde durmaktadırlar. Diğer bir deyişle bağımlılık teorisyenlerini Marksistlerden ayıran en önemli özellik, bunların Kuzey-Güney arasındaki sorunlar üzerine çalışmalarda bulunmuş olmalardır.

Merkantilizm kavramı ilk kez Adam Smith tarafından 1500-1750 arası ulusal ekonominin zenginleşmesini, dış politika önceliği olarak kabul eden akımı eleştirmek için kullanılmıştı. Smith, merkantilizmin ticarette müdahaleci bir politika izlenmesi gerektiği prensibini eleştirmekteydi. Klasik liberal yazarlar, komşuyu fakirleştirme politikasına dayanan merkantilizmin uluslararası alanda çatışma ve savaşlara yol açtığını varsaymıştı.

Uluslararası güvenlik gündeminin ekonomik, politik, çevresel, toplumsal ve insani güvenlik sektörlerini de tartışmaya açarak zenginleştirilmesi, Kopenhag Okulunun uluslararası ilişkiler teorisine yaptığı katkının ilk basamağıdır.

Uluslararası güvenlik analizini bölgesel seviyede yapabilmek için kavramsal ve analitik bir çerçeve sunan Bölgesel Güvenlik Kompleksi, Barry Buzan ve Ole Weaver tarafından 2003 yılında ortaya atılmış ve Soğuk Savaş sonrası dönemde ortaya çıkan bölgesel güvenlik sorunlarının ve bölgesel güvenlik rejimlerinin analiz edilebilmesini mümkün kılmıştır.

İngiliz Okulu, 1950’lerde başlamış olup; daha çok London School of Economics
(LSE) kökenli, temel çalışma konuları ağırlıklı olarak “uluslararası toplum” olan
İngiliz ekolüne yakın araştırmacıları ve çalışmalarını kapsamaktadır.

Kavram ilk
kez Roy E. Jones tarafından 1981 yılında Review of International Relations dergisinde yayımlanan “The English School of International Relations: A Case for
Closure” adlı makalede kullanılmıştır.

Weaver, güvenlikleştirme teorisinin amacının güvenlik kavramının temel taşını oluşturan varoluşsal tehditler ve hayatta kalma gibi geleneksel yapı taşlarını koruyarak konvansiyonel olmayan bir güvenlik analizi ortaya koymak olduğunu ifade etmektedir.

İngiliz Okulu’nun kuruluş ve gelişim aşamasını şekillendiren çalışmaların büyük çoğunluğu devletler sistemi, uluslararası toplum, uluslararası toplumda düzen ve düzen-adalet ikilemi üzerine odaklanmış, bu konular çerçevesinde yapılan
çalışmalar da Okul’un temel varsayımlarını ve genel çerçevesini oluşturarak kuramsallaşmasına katkı sağlamıştır

İngiliz Okulu temsilcileri
tarafından kullanılan temel
kavramlar uluslararası
düzen, uluslararası sistem,
uluslararası toplum ve
uluslararası toplumun
kurumlarıdır.

Kopenhag Okulu güvenlikleştirme teorisini ortaya koyarken geleneksel güvenlik yaklaşımının iki ana kavramını temel almıştır: Varoluşsal tehditler ve hayatta kalma.

Nitekim Watson “The Evolution of International Society” adlı eserinde oldukça geniş bir tarihsel süreci ve coğrafyayı kapsayacak biçimde devlet sistemleri ve bu sistemlerin
uluslararası topluma dönüşme süreçlerini inceleyerek Avrupa-merkezli tarih anlayışından uzaklaşarak Avrupa sistemi dışında var olmuş devlet sistemlerine odaklanmıştır.

Her söylemsel güvenlik inşa süreci başarılı bir güvenlikleştirme ile sonuçlanmaz. Başarılı bir güvenlikleştirme süreci üç basamaktan oluşur: (1) Hayati bir tehdit unsurunun belirlenmesi, (2) bu tehditin ortadan kaldırılmasının acil bir durum olarak kabul edilmesi, (3) bu tehditin ortadan kaldırılabilmesi için olağanüstü tedbirlerin alınması gerektiğinin kabulu.

Hedley Bull uluslararası
düzeni “uluslararası toplumun
öncelikli ve temel ihtiyaçlarını
sağlayacak ve idame
ettirecek eylem kalıbı” olarak
tanımlamıştır.