ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI I

Mackinder analizinde, Doğu Avrupa ve Sibirya’yı (yani Çarlık Rusya’sının egemenliğinde olan bölgeyi) merkezi stratejik bölge olarak adlandırarak, burayı uluslararası politikanın merkez üssü (“pivot area” yani “mihver bölge”) olarak adlandırmaktadır. “Pivot Area” olarak tanımladığı bu bölgeyi daha sonra “heartland” olarak ifade etmektedir. Bu bölge “iç hilal” (“inner crescent”) adını verdiği ve Almanya, Türkiye, Hindistan ve Çin ile sınırlı olup, “dış hilal” (“outer crescent”) dediği İngiltere, Güney Afrika ve Japonya’nın yer aldığı ikinci bir bölgeyle çevrilidir.

“Doğal genişleme yasası”na göre, savaşlar devletlerin coğrafi anlamda genişlemesinin gerekli bir aracıdır. Devletlerin genişlemesini doğal bir durum olarak gören Ratzel’e göre, savaş bu ihtiyacın olağan bir sonucudur. Ratzel’in doğal genişleme yasası, toplumsal Darwinist yaklaşıma dayanmaktadır. Ratzel’e göre, genişlemeci politikaların başarısı coğrafya ile doğru orantılıdır.

Münih Üniversitesi’nde profesörlük ve Alman ordusunda generallik görevlerinde bulunan Karl Haushofer ve diğer Alman jeopolitikçiler; Mackinder gibi Anglo-Sakson jeopolitikçilere karşı bir tepki olarak Avrupa’daki tüm Almanların birleşmesini savunmuşlardır. Bu Pangernemik yaklaşımlar aslında “lebensraum” politikalarına önemli ölçüde destek sağlamıştır. Haushofer dünyayı dört bölgeye ayırır.

Posibilist (olasılıkçı) düşünceyi savunan ve jeopolitik teorinin önde gelen yazarlarından Harold ve Margaret Sprout’a göre, coğrafya bize ne yapmamızı emreden bir öğe olmayıp tercihlerimizi oluşturmada yol göstericidir. Coğrafya ve çevresel faktörler bu anlamda insan davranışlarını koşullandırmak yerine, dış politika davranışlarının oluşmasında karar vericinin önündeki seçeneklere işaret etmektedir.

Jeopolitik teori; devletlerin coğrafi özellikleri ve dünya üzerindeki konumlarıyla izledikleri dış politika arasında, doğrudan deterministik ilişki kuran bir teoridir. Diğer faktörler sabit kalmak üzere, ülke cografyasının dış politikayı belirlediği savunulmaktadır. Buna göre, ülkenin kara ülkesi ya da okyanuslarla çevrili olması, önemli nehirlere ve deniz ticaret yollarına sahip olması, o ülkenin dış politikasında belirleyici bir etki yapmaktadır.

Jeopolitik kuram, aslında realist kuramın temel varsayımlarını benimsemesi dolayısıyla, realist okul ya da realist paradigma içinde düşünülebilecek bir yaklaşımdır. Zira devletin, uluslararası ilişkilerin temel aktörü olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve bütüncül bir yapı olarak bakılması, devletlerin rasyonel davranan birimler olduğunun varsayılması bakımından realist (gerçekçi) kuramla aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca, devletlerin çıkar mücadelesine odaklanan ve yayılmacı politikalar peşinde koşan birimler olarak ele alınması da, ortak varsayımlardır. En önemli fark ise realist teoride güç dendiğinde öncelikle askeri güç akla gelirken, jeopolitik teoride coğrafi gücün akla gelmesidir.

Jeopolitik kuram, aslında realist kuramın temel varsayımlarını benimsemesi dolayısıyla, realist okul ya da realist paradigma içinde düşünülebilecek bir yaklaşımdır. Zira devletin, uluslararası ilişkilerin temel aktörü olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve bütüncül bir yapı olarak bakılması, devletlerin rasyonel davranan birimler olduğunun varsayılması bakımından realist (gerçekçi) kuramla aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca, devletlerin çıkar mücadelesine odaklanan ve yayılmacı politikalar peşinde koşan birimler olarak ele alınması da, ortak varsayımlardır. En önemli fark ise realist teoride güç dendiğinde öncelikle askeri güç akla gelirken, jeopolitik teoride coğrafi gücün akla gelmesidir.

Güç, bir devlete bir şey yaptırmayı ya da bir davranıştan vazgeçirmeyi sağlayan bir araçtır. Karşı tarafta, davranış değişikliğinin sağlanabilmesi için devletin kapasitesi önemlidir. Ulusal güç dendiğinde, en başta askeri güç akla gelmekle beraber siyasal altyapı, ekonomik durum, coğrafi konum, dolayısıyla büyüklük, nüfus ve teknolojik
düzey de aynı derecede önemlidir.

Ulusal güç dendiğinde, en başta askeri güç akla gelmekle beraber siyasal altyapı, ekonomik durum, coğrafi konum, dolayısıyla büyüklük, nüfus ve teknolojik düzey de aynı derecede önemlidir. Realist yazarlar için ulusal güç, uluslararası politika ve dış politikanın oluşumunda ana öğe olup, hem bir araç, hem de doğrudan doğruya bir amaç olarak uluslararası politikanın temelini oluşturmaktadır.

Realist bir kuramcı olarak tanıdığımız Morgenthau gibi A.T. Mahan da ulusal gücün ögelerini sıralarken coğrafik konum, topografik özellik, ülke büyüklüğü, nüfus, askeri güç, ulusal karakter ve hükümetin karakterini belirtmektedir. “Deniz Gücünün Tarihe Etkisi” (The Inşuence of Sea Power upon History: 1660-1783) başlığını taşıyan ve uluslararası ilişkilerin temel klasiklerinden olan çalışmasında, deniz gücünün unsurları adını verdiği bu öğelerin ilk üçü, doğrudan coğrafya ile ilgilidir. Realist Morgenthau’ya göreyse ulusal gücün öğeleri; coğrafya, doğal kaynaklar, endüstriyel kapasite, askeri güç, nüfus, ulusal karakter, ulusal moral, diplomasinin niteliği ve hükümetin niteliğidir. Mahan’ın tanımındaki ulusal karakter, Morgenthau’da ulusal karakter ve ulusal moral olarak hükümetin karakteriyse hükümetin niteliği ve diplomasinin niteliği olarak alt gruplara ayrılarak incelenmiştir.

Çevresel determinizm de denilen jeopolitik determinizm ile klasik realizm arasındaki önemli bir benzerlik, klasik realizmin uluslararası politikayı güç kavramını indirgeyen ve dış politikayla güç arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi kuran ortak yaklaşımdır.

Jeopolitik okulun ilk temsilcileri olan ve bu alandaki çalışmalara öncülük eden Mahan ve Mackinder, coğrafya ile dış politika arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi kurmaktadırlar. Jeopolitik kuramcı Mahan, analizini, İngiltere’nin global politika izleyen büyük bir deniz gücü olduğu dönemden hareket ederek, denizler üzerindeki hakimiyete yoğunlaştırmaktadır. Mahan, denizlerin ve özellikle stratejik su yollarının denetimini elinde bulundurmayı, büyük devlet olmanın ön şartı olarak kabul etmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, İngiliz İmparatorluğunun yükselme dönemiyle İngiliz deniz gücünün gelişmesi arasındaki paralelliğe dikkat çekerek, dünyanın başlıca deniz yollarının imparatorluğun denetiminde bulunmasının, bu yükselişte en büyük rolü oynadığını ifade etmektedir.

Mackinder analizinde, Doğu Avrupa ve Sibirya’yı (yani Çarlık Rusya’sının egemenliğinde olan bölgeyi) merkezi stratejik bölge olarak adlandırarak, burayı uluslararası politikanın merkez üssü (“pivot area” yani “mihver bölge”) olarak adlandırmaktadır. “Pivot Area” olarak tanımladığı bu bölgeyi daha sonra “heartland” olarak ifade etmektedir.

Söz konusu teori jeopolitik olarak adlandırılır.

Jeopolitik teorinin realist teoriden temel farkı Devletlerin askeri güç yerine coğrafi gücünü öncelemesidir.

Avrasya kavramının ortaya çıkışı jeopolitiğin karar vericilerin dış politika davranışlarına tekrar yön vermeye başlamasına ve önceki çekiciliğine kavuşmasına yol açmıştır.

Söz konusu jeopolitikçi Alfred T. Mahan'dır.

Doğru yanıt Türkiye'dir. Rusya, anakarada yer alırken İngiltere, Japonya ve G. Afrika dış hilalde yer alır.

Söz konusu kavramları kullanan kuramcı Nicholas Spykman'dır.

“Jeopolitik” kavramını ilk kez kullanan kişi olarak bilinen kuramcı İsviçreli Rudolf Kjellen'dir.