ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI I

XIX. yüzyılın sonlarında Avrupa’nın genişleme çabalarında askeri, politik, psikolojik ve dini faktörler, etkili olmuştur. Ancak emperyalizme yol açan tüm unsurların arkasında finans kapital vardır ve bu diğer faktörler için itici rol oynamaktadır.

Sweezy’ye göre Emperyalizmin aşamaları, (a) endüstri malları için dünya pazarında ileri kapitalist ülkeler rekabet halindedir; (b) tekelci sermaye hakim sermaye şekli değildir. (c) sermaye ihracı dünya ekonomik ilişkilerinin belirgin özelliğidir. Bu temel ekonomik ilişkilerin sonucu olarak iki özellik daha bulunmaktadır: (d) dünya pazarında çıkar çatışmaları ve uluslararası tekelci birleşmelere yol açan ciddi rekabet, (e) dünyanın işgal edilmemiş yerlerinin önde gelen kapitalist güçler (ve onların uyduları) tarafından paylaşılmasıdır.

Bağımlılık, emperyalizm ve sömürü ilişkisine yol açan süreçte üretici sermayenin uluslararasılaşması ve çok uluslu şirketlerin doğması, üç aşamadan oluşmaktadır. Birinci aşamada; ticari ilişkiler azgelişmiş ülkelerle kapitalistleşen ülkeler arasında gelişir, kapitalistleşen bölgelerin gereksinimlerini karşılamayı amaçlar. İkinci aşama; kapitalizmin yerleştiği ülkelerden azgelişmiş ülkelere yapılan yatırımlarla ticaret sermayesinin geliştiği ve dünya ekonomisinin sürükleyici gücü olduğu dönemdir. Bu dönemde azgelişmiş bölgelerdeki ticaret sermayesi kapitalist ülkelerdeki üretici sermayesinin gereksinimlerine uygun olarak hareket eder ve uluslararasılaşır. Üçüncü aşamada; 1930’lardan itibaren özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında hızlanarak artan üretici sermaye uluslararasılaşır.

Paul Sweezy’ye göre, sermayenin gelme eğ¤iliminde olduğu alanlar, hükümet garantili çeştli bayındırlık işleri, devlet tahvilleri, demiryolları, kamu hizmetleri, tabii kaynakların kullanımı ve ticarettir. Bu alanlar, ileri ülkelerden yapılacak mal ihracıyla rekabet edebilecek sektörler değildir.

Samir Amin, dünya ekonomisini merkez ve çevre sistemler olarak ikiye ayırarak incelemektedir. Merkez sistemler, iç dinamiklerini kurmayı başarmış, kendilerine yeterli ve dış faktörlerden etkilenmeyen sistemlerdir. Oysa çevre sistemler, merkezin gereksinimlerini karşılama işlevini yerine getiren ekonomilerdir. Burada üretilen artı değer, çeşitli şekillerde merkeze aktarılmaktadır. Düşük ücret politikaları güdülmekte, üst sınıflar lüks tüketime yönlendirilmekte, alt kesimler çok ciddi yaşamsal zorluklarla karşılaşmakta ve çevredeki bu yoksulluk ayrıcalıklı sınıfları beslemektedir.

Galtung, bir devletin diğeri üzerinde hâkimiyet kurduğu feodal bir ilişki olarak gördüğü emperyalizmi, yine merkez ve periferi ülkeler arasındaki ilişkiden hareketle ekonomik, siyasal, askeri, iletişimsel ve kültürel olmak üzere beş gruba ayırmaktadır. Bunların herhangi birisinin diğerine göre önceliği bulunmamaktadır.

Wallerstein, dünya ekonomisi ve dünya sistemi kavramlarını, günlük dilde kullanılan uluslararası ekonomi ya da dünya ekonomisi kavramlarından farklı anlamda kullanmaktadır. Klasik iktisadın tanımına göre, uluslararası ekonomi, ulusal ekonomilerin toplamından ibaret olan ve uluslararası ekonomik etkileşimlerinden oluşan bir süreçtir. Dünya ekonomisi ise bunun ulusal ekonomileri aşan bir nitelik kazandığına ve çok uluslu sermaye hareketlerini, özel finans kurumlarını ve bireylerin ekonomik faaliyetlerini de içine alan daha karmaşık bir sürece dönüştüğünü ifade etmek için kullanılır.

Merkez ve periferi ülkeler coğrafi ayırımla belirlenmezler. Ancak merkez ülkelerin ve periferi ülkelerin belli coğrafi bölgelerde yoğunlaşmış oldukları görülür. Merkez ve Periferi bölgelerin üretim biçimleri ve ekonomik faaliyetleri de farklılaşmaktadır.

Robert Cox’a göre hegemonik güç, diğeri üstünde mutlak üstünlüğe sahip olan ve diğerlerini sömüren ülke değildir. Aslında diğerleriyle bu devletin çıkarları arasında bir uzlaşma da söz konusu olabilir. Hegemonya, devletler arası ilişkilerde istikrarı sağlaması bakımından önemlidir. Hegemonik güç, devletler arası çatışmaları engelleyerek düzeni sağlamaktadır. Üretim kapasitesi daha yüksek olan hegemonik güç, dışa doğru, periferi ülkelere doğru genişleyerek, dünya hegemonyası aşamasına gelir.

Marksizm ve merkez çevre teorilerinin ortak özelliği; uluslararası ilişkileri ve dış politikayı maddi unsurlardan daha ziyade siyasal, askeri güç yerine ekonomik verilerle açıklamalarıdır.

Marks’ın  artı değer tezine göre işçi, kapitalist sermaye birikimine yol açan ve kapitalist yeniden üretimin ana
unsurunu oluşturan artı değeri üretir. Artı değer, dolaşıma konan paranın ilk değerindeki artış olup, bunun kaynağı ücretli emektir. Ezen sınıf ile ezilen sınıfın mücadelesi daima yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemin doğmasıyla sonuçlanmıştır. Marks, toplumun kurumsal ve ideolojik yapısının tamamen ekonomik üretim ilişkileri tarafından belirlendiğini varsayar. Bu ekonomik determinizm temelinde, ekonomik sistemi denetleyebilen siyasal sistemi de denetler. Marks ve Engels öğretisine göre, siyasal kuruluşlar ekonomik alt yapıya göre şekillenen üst yapılardır. Bu nedenle devletler ekonomide var olan yapıyı sürdürmeye ve güçlendirmeye yaramaktadır.

Marks ve Lenin’e göre, finans kapital emperyalizmin kaynağını ve uluslararası çatışmaların temel nedenini oluşturur. Kapitalizm geliştikçe daha fazla hammadde kaynaklarına gerek duyulduğundan, bu durum, daha fazla sömürgeye sahip olmayı gerektirecektir. Denizaşırı sömürgelere sahip olma, bir taraftan hammadde kaynaklarının garanti altına alınmasını sağlarken aynı zamanda ucuz iş gücü ve Pazar imkânı da sağlamaktadır.

Neo Marksistlere göre, bir ülkenin neden gelişemediği, iç faktörlere bakılarak açıklanamaz. Örneğin; Üçüncü Dünya ülkelerinin gelişmemişliği, ne geleneksel yapının korunması, ne de feodalizmle açıklanabilir. Frank’a göre az gelişmişlerin geri kalmışlığı, gelişmiş kapitalist ülkelerin kolonileştirme politikalarının bir sonucudur.

Marks ve Engels’e göre tarih boyunca ekonomik çıkarlar ve ihtiyaçlar güç ilişkilerini etkilemiş, baskı altında tutulan ezilen sınıflarla egemen güçler arasındaki çatışma devam etmiştir.

Marksist görüşe göre sınıf çatışması toplumsal değişimin ana nedenini oluşturmaktadır. Tarihi, bir sınıf mücadelesi tarihi olarak alan Marks’a göre, ezen sınıf ile ezilen sınıf arasındaki mücadele daima yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemin doğmasıyla sonuçlanmıştır.

Modern devlet sistemi (kapitalist dünya ekonomisi) tarihinde üç hegemonik güçten söz edilmektedir. Bunlar XVIII. yüzyıldaki Hollanda, XIX. yüzyıldaki İngiltere ve XX. yüzyılın ortalarından itibaren ABD’dir.

Gramsci’nin hegemonya yaklaşımını uluslararası ilişkilere taşıyan düşünür Robert Cox’dur. Cox’a göre dünya
hegemonyası, hakim üretim biçiminin sürmesini sağlayan ve sınırları aşan sivil toplum güçlerinin ve devletlerin davranışlarını etkileyen genel kurallar anlamına gelen evrensel normları, kurumları ve mekanizmaları temsil eder.

Marksist teorler uluslararası ilişkileri sınıfsal ilişki temelinde ele alır.

Marksizme göre söz konusu ilişki emperyalizm olarak nitelendirilir.

Söz konusu devrim, sosyalizmdir.