ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI I

Kapitalist sistemdeki çatışmanın kendi sonunu getireceğine inanan Marks, işçi sınıfının ya da proleteryanın yoksullaşmasının sonucunda, yönetici kapitalist sınıfın proleterya tarafından bir devrimle ortadan kaldırılacağını iddia etmektedir. Burada burjuvazi (tez) ile proleterya (antitez) arasındaki çatışmanın sosyalizme (sentez) yol açacağı, çünkü tarihte her zaman egemen sınıf (tez) ile halk yığınları (antitez) arasındaki çatışmanın yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal yapının (sentez) ortaya çıkmasını sağladığını ifade etmektedir.

Marks 1818 yılında doğmuş ve 65 yaşında hayatını kaybetmiştir.

Uluslararası sistemi incelerken dünyayı merkez (core) ve çevre (periferi ülkeler olmak üzere ikiye ayıran Galtung, bu sınıflandırmayı yaparken her ülkenin de kendi içinde merkez ve çevreye ayrılabileceğini belirtir. Galtung’a göre yapısal şiddeti doğuran bu merkez çevre ya da metropol uydu ilişkisidir. Galtung bu ilişkiyi emperyalizm olarak nitelemektedir.

Klasik iktisadın tanımına göre uluslararası ekonomi, ulusal ekonomilerin toplamından ibaret olan ve uluslararası ekonomik etkileşimlerinden oluşan bir süreçtir. Dünya ekonomisi ise bunun ulusal ekonomileri aşan bir nitelik kazandığına ve çok uluslu sermaye hareketlerini, özel finans kurumlarının ve bireylerin ekonomik faaliyetlerini de içine alan daha karmaşık bir sürece dönüştüğünü ifade etmek için kullanır. Oysa Wallerstein’a göre dünya ekonomisi bir toplumsal iş bölümüdür. Bu anlamda ne 20. Yüzyıla özgü bir ifade ne de ulusal ekonomilerden oluşan bir ekonomidir; dünya ekonomisi kapitalist üretim sürecinin oluşturduğu bir sistemdir ve dolayısıyla kapitalist bir yapıya sahiptir.

Kapitalist dünya ekonomisi emek ile sermaye arasındaki uluslararası toplumsal ilişkiyi ifade eder. Marksist anlayışta olduğu gibi, artı değer, bu ilişki sonucu proleteryadan kapasite aktarılmaktadır. Bu aktarım ve emek sermaye iş bölümü sadece ülke içiyle sınırlı kalmamakta; dünya ölçeğinde gündeme gelmektedir. Wallerstein’ın dünya sistemi modelinde ifade edilen egemenlik karalar üzerinde mutlak otorite (otonomi) sahibi olmak anlamına gelmemektedir.

Daha az karlı olan üretim halkalarına periferi yani çevre denilmektedir. Bazı güçlü kapitalistler üretim faaliyetlerini birleştirerek tekeller oluşturur.

Kapitalist dünya ekonomisi tarihinde öne çıkan üç hegemonik güçten biri 18. yüzyıldaki Hollanda, 19. yüzyıldaki İngiltere ve 20. Yüzyılın ortalarından itibaren de ABD’dir.

Wallerstein’a göre dünya sistemi tarihsel ve dönüşümseldir. 50-60 yıllık aralarla bazı dönemlerde durgunluk bazı dönemlerdeyse üretkenlik hâkim olmaktadır.

Kapitalist dünya sistemi modelinde güvenlik ikilemi, ulusçuluk ve devlet gibi kavramlar alanın marjinal konularıdır. Öncelik kazanan konu ve kavramlar, kapitalizm ve az gelişmişlik sorunudur.

Marksizm ve merkez çevre teorilerinin ortak özelliği; uluslararası ilişkileri ve dış politikayı siyasal, askeri güç yerine ekonomik verilerle açıklamalarıdır.

Marks ve Engels’e göre tarih boyunca ekonomik çıkarlar ve ihtiyaçlar güç ilişkilerini etkilemiş, baskı altında tutulan ezilen sınışarla egemen güçler arasındaki çatışma devam etmiştir. Tüm savaşlar “özgür insan ile köle, bey ile serf, lonca ustası ile kalfa, tek kelimeyle ezen ile ezilen arasında” süregelmiştir. Bu mücadele kimi zaman örtülü, kimi zaman açıktan, ama daima varolmuş ve son aşamada burjuvazi ile proleteryanın savaşına dönüşmüştür (Marks-Engels, 1997: 9-10). Dolayısıyla tarihi, bir sınıf mücadelesi tarihi olarak alan Marks’a göre, ezen sınıf ile ezilen sınıf arasındaki mücadele daima yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemin doğmasıyla sonuçlanmıştır. Marksist görüşe göre sınıf çatışması toplumsal değişimin ana nedenini oluşturmaktadır.

Liberal düşünür, ‹ngiliz iktisatçı John A. Hobson’a göre, emperyalizm kapitalizm içindeki yanlış uygulamalardan kaynaklanan yapısal bir sorundur. Kapitalist toplumlar aşırı üretim ve yetersiz tüketim ikilemini yaşamaktadır. Hobson, kapitalist devletlerin ortaya çıkan zenginlik fazlasını bir takım refah artırıcı önlemlerle yeniden bölüştürecek bir sistem geliştirmeleriyle bu yapısal sorunu çözebileceklerini savunmuştur. Pratikte kapitalist devletler bunu yapmak yerine, ortaya çıkan sermaye fazlasını ülke dışında kâr elde etmek amacıyla yeniden yatırıma dönüştürmeyi tercih etmektedir. Diğer bir deyişle ülke içinde kullanılmayan sermaye ve tüketilmeyen mal için, yeni yatırım ve pazar olanaklarının araştırılması emperyalizme yol açmaktadır. Hobson, emperyalizmin kaçınılmazlığını kabul etmeyerek halkın tüketim gücünü yükseltmek gerektiğini ileri sürmektedir.
Lenin, emperyalizm ve savaşlar arasındaki ilişkiyi açıklarken I. Dünya Savaşı’na kadar olan dönemdeki savaşların, emperyalist güçlerin sömürge mücadelesinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Ancak, emperyalist devletler arasındaki işbirliğinin, özellikle Asya ve Afrika’daki azgelişmiş bölgelerin sömürülmesi amacını taşı-dığına da işaret etmektedir. Emperyalist güçlerin ayrı ayrı etki alanı oluşturma çabaları için yapılan ittifaklar, savaşa, geçici olarak ara verilmesine neden olmuştur. Kapitalist devletlerin bu pazarlara ve hammadde kaynaklarına her zaman ihtiyaçları olduğu için, kapitalist devletlerin var olduğu bir dünyada çatışma eksik olmayacaktır. Dolayısıyla Lenin’e göre, uluslararası çatışmaları ortadan kaldırmanın önkoşulu kapitalizmi ortadan kaldırmaktır. Zira bir kapitalist ülkenin genişlemesi mutlaka diğer bir ülkenin zararına olacağından, kapitalist emperyalizm uluslararası savaşları kaçınılmaz hale getirmektedir (Dougherty ve Pfaltzgraff, 1990: 230-31).
Paul Sweezy de emperyalizmi dünya ekonomisinin gelişiminde bir aşama olarak tanımlamaktadır. Sweezy’ye göre bu aşamada (a) endüstri malları için dünya pazarında ileri kapitalist ülkeler rekabet halindedir; (b) tekelci sermaye hakim sermaye şeklidir; (c) sermaye ihracı dünya ekonomik ilişkilerinin belirgin özelliğidir. Bu temel ekonomik ilişkilerin sonucu olarak iki özellik daha bulunmaktadır: (d) dünya pazarında çıkar çatışmaları ve uluslararası tekelci birleşmelere yol açan ciddi rekabet ve (e) dünyanın işgal edilmemiş yerlerinin önde gelen kapitalist güçler (ve onların uyduları) tarafından paylaşılması (Sweezy, 1975: 79).

Harry Magdoff tarafından yeni emperyalizm olarak nitelenen bu dönemin temel özelliği, ekonomik gücün dev anonim şirketler ve finans kurumlarının ellerinde yoğunlaşmasıdır.

Yeni Marksistlerin emperyalizme yaklaşımları, klasik Marksistlerden farklılık göstermektedir. Neo Marksistler, emperyalizmi, emekten artı değer çıkarma işleminin dünÇözümya ölçeğinde gerçekleştiği ve üretici sermayenin uluslararasılaştığı dönemle ilişkilendirmektedir.

Neo Marksistlerin sermaye akımı konusundaki görüşleri, klasik Marksist düşünceden oldukça farklıdır. Bu akımın önde gelen isimleri Harry Magdoff, Paul Sweezy, Paul Baran ve Andre Gunder Frank’tır. Ortak görüşleri, sermaye ihracının kapitalizmin ilk dönemlerinde de XX. yüzyılda ulaştığı tekelci aşamada da daima tek yönlü olarak azgelişmişlerden gelişmişlere doğru olduğudur.

Neo Marksistlere göre, bir ülkenin neden gelişemediği, iç faktörlere bakılarak açıklanamaz. Örneğin; Üçüncü Dünya ülkelerinin gelişmemişliği, ne geleneksel yapının korunması, ne de feodalizmle açıklanabilir. Frank’a göre azgelişmişlerin gerikalmışlığı, gelişmiş kapitalist ülkelerin kolonileştirme politikalarının bir sonucudur. Kolonileştirme hareketleri azgelişmiş ülkelerin gelişmesinden çok, daha fazla azgelişmelerine neden olmuştur. Azgelişmişlik, kapitalist olmayan bir dünyanın, kapitalistleştirilmeye çalışılmasının bir sonucudur. Tarihsel süreçte, gelişmiş ülkeler tarafından uydu haline getirilen ülkeler de kendi uydularını oluşturarak, artığın aktarılması sürecine aracılık etmeye devam ettiler. Zincirleme kurulan bu ilişkiler ağı sonucu, kapitalist ülkeler giderek zenginleşirken koloni ülkeleri yoksullaştılar.

Gelişmenin ancak azgelişmiş ülkelerin, gelişmiş ülkelerle ilişki kurmasına bağlandığı görüşlerin aksine Neo Marksistler, uydu ülkelerin gelişmelerinin ancak merkezle olan bağlarını gevşetmeleri durumunda gerçekleşebileceğini savunmaktadırlar (Cirhinlioğlu, 1999: 140-42).

Kavramı ilk defa kullanan Gramsci’ye göre hegemonya hakim sınıfın, yönetilen sınıfın veya toplumun geri kalanının hatta toplumsal yapının tümü üzerinde siyasal, hukuksal, kültürel, ekonomik ve toplumsal araçları kullanarak kurduğu bir hakimiyettir ve bir itaat ettirmedir.

Marksizmde hegemonyaya sınıfsal bir ilişki olarak bakılır ve işçi sınıfının örgütlenmesi ve mücadelesi sonucunda, burjuvazinin hegemonyasının sona ereceği ve yerini proleteryanın hegemonyasının alacağı savunulur.

Marksizm ve merkez çevre teorilerinin ortak özelliği; Uluslararası ilişkileri ve dış politikayı maddi unsurlardan daha ziyade siyasal, askeri güç yerine ekonomik verilerle açıklamalarıdır. Özellikle Marks’ın sınıf çatışması ve sömürü yaklaşımını yeni Marksistler, dünya politikasını ve emperyalizm olgusunu açıklarken temel referans olarak almışlardır. Marks ve izleyicilerinin bir başka temel özelliğiyse toplumsal ilişkileri ve dünya politikasını tarihsel bir bakış açısıyla ele almalarıdır.