Marksizm ve Merkez Çevre Teorileri

Marks, toplumun kurumsal ve ideolojik yapısının tamamen ekonomik üretim ilişkileri tarafından belirlendiğini varsayar.

Marksizmin ve merkez çevre teorilerinin ortak özelliği; uluslararası ilişkileri ve dış
politikayı maddi unsurlardan daha ziyade siyasal, askeri güç yerine ekonomik verilerle açıklamalarıdır.

Marks ve Engels öğretisine göre, siyasal kuruluşlar ekonomik alt yapıya göre şekillenen üst yapılardır. Bu nedenle devletler ekonomide var olan yapıyı sürdürmeye ve güçlendirmeye yaramaktadır. Sosyalizm bu bağlamda burjuvazinin ortadan kalkmasına yol açarak devletin de ortadan kalkmasını sağlayacaktır.

Marks, tarihsel analizini tez, antitez, sentez kavramlarıyla tanımlar. Burada burjuvazi (tez) ile proleterya (antitez) arasındaki çatışmanın sosyalizme (sentez) yol açacağı, çünkü tarihte her zaman egemen sınıf (tez) ile halk yığınları (antitez) arasındaki çatışmanın yeni bir ekonomik, siyasal ve toplumsal yapının (sentez) ortaya çıkmasını sağladığını ifade etmektedir.

Marks’ın temel yapıtının adı Kapital’dir.

İşçi, kapitalist sermaye birikimine yol açan ve kapitalist yeniden üretimin ana unsurunu oluşturan artı değeri üretir. Artı değer, dolaşıma konan paranın ilk değerindeki artış olup, bunun kaynağı ücretli emektir. işçi, günün belli bir kısmında kendisinin ve ailesinin gereksinimi için çalışır ve günün geri kalan kısmındaysa karşılıksız olarak kapitalist için (artı değer için) çalışır. Kapitalistler, işçiye mümkün olduğu kadar az ücret vererek, üretimden ortaya çıkan değerin geri kalanına kendileri el koymaktadır. Dolayısıyla Marksizme göre, kapitalist sistemde toplumun büyük bir kısmı köleleştirilmektedir. Kapitalist üretim biçiminde, üretim araçlarını kontrol eden burjuvazi, işçi sınıfını sürekli sömürdüğünden iki sınıf arasındaki uçurum ve artı değer hızla büyümektedir. işte bu çelişki işçi sınıfı ile kapitalist burjuvazi arasında çatışmaya ve yeni bir toplumsal düzenin ortaya çıkmasına yol açacaktır.

John A. Hobson’a göre, emperyalizm kapitalizm içindeki yanlış uygulamalardan kaynaklanan yapısal bir sorundur.

Ülke içinde kullanılmayan sermaye ve tüketilmeyen mal için yeni yatırım ve pazar olanaklarının araştırılması emperyalizme yol açmaktadır.

Emperyalizme yol açan tüm unsurların arkasında finans kapital vardır.

Lenin’e göre kapitalist tekel grupları (karteller, tröstler) önce kendi ülkelerinin iç pazarını paylaşırlar. Ama kapitalist düzende iç pazar zorunlu olarak dış pazara bağlıdır. Bu yapının işlemesi, doğal olarak sermaye ihracının artmasına ve büyük tekel gruplarının yabancı ülkeler ve sömürgelerle ilişkilerine ve “nüfuz bölgelerini” genişletmesine bağlıdır. Bu gruplar arasında genel bir anlaşmayla uluslararası karteller oluşturulmaktadır.

Büyük kapitalistlerin bir araya gelerek oluşturdukları kartellerdir. Tüm hammadde kaynakları tek bir grup tarafından kontrol edilebildiğinde, bu tekelcilik daha acımasız bir şekilde gündeme gelmektedir. Rakiplerinin kendileriyle rekabet etmesini olanaksız hale getirmek için petrol alanlarının ve maden yataklarının satın alınması ya da ortak işletilmesi gibi yollarla kendi aralarında işbirliğini geliştirmeye çalışırlar. Doğrudan çatışma riskini içerse de sömürge elde etmek, kapitalistler için rakipleri karşısında başarılı olmanın en kolay yolu olarak görülmüştür. Kapitalizm geliştikçe daha fazla hammadde kaynağına ihtiyaç duyulduğundan, bu durum, rekabetin daha da keskinleşmesine, hammadde elde etmek için dünya genelinde bir sömürge arayışı ve mücadelesinin yaşanmasına yol açmaktadır.

Emperyalizmin kaynağını ve uluslararası çatışmaların temel nedeni finans kapitaldir.

Lenin’e göre, uluslararası çatışmaları ortadan kaldırmanın önkoşulu kapitalizmi ortadan kaldırmaktır.

a-Endüstri malları için dünya pazarında ileri kapitalist ülkeler rekabet halindedir;

b-Tekelci sermaye hakim sermaye şeklidir;

c-Sermaye ihracı dünya ekonomik ilişkilerinin belirgin özelliğidir. Bu temel ekonomik ilişkilerin sonucu olarak iki özellik daha bulunmaktadır:

d-Dünya pazarında çıkar çatışmaları ve uluslararası tekelci birleşmelere yol açan ciddi rekabet ve

e-Dünyanın işgal edilmemiş yerlerinin önde gelen kapitalist güçler (ve onların uyduları) tarafından paylaşılması

Neo Marksist teoriler, emperyalizmi, bir sömürü ilişkisi olarak tanımlar.

Bağımlılık ve sömürü ilişkisinin oluşmasının nedeni gelişmiş ülkelerden azgelişmiş ülkelere doğru olan ve onların gelişmelerini sağlayacağı beklenen sermaye transferinin aslında son aşamada az gelişmişlerden gelişmişlere doğru olmasındandır.

Bağımlılık, emperyalizm ve sömürü ilişkisine yol açan süreçte üretici sermayenin uluslararasılaşması ve çok uluslu şirketlerin doğması, üç aşamada meydana gelir. Birinci aşamada; ticari ilişkiler azgelişmiş ülkelerle kapitalistleşen ülkeler arasında gelişir, kapitalistleşen bölgelerin gereksinimlerini karşılamayı amaçlar. ikinci aşama; kapitalizmin yerleştiği ülkelerden azgelişmiş ülkelere yapılan yatırımlarla ticaret sermayesinin geliştiği ve dünya ekonomisinin sürükleyici gücü olduğu dönemdir. Bu dönemde azgelişmiş bölgelerdeki ticaret sermayesi kapitalist ülkelerdeki üretici sermayesinin gereksinimlerine uygun olarak hareket eder ve uluslararasılaşır. Üçüncü aşamada; 1930’lardan itibaren özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında hızlanarak artan üretici sermaye uluslararasılaşır.  Uluslararası düzeyde işbölümünü belirleyen unsur, sermayenin bütün dünya düzeyinde üretim kararları alabilmesidir. Bütün dünya ekonomisinde gerçek kapitalist ilişkiler ve üretici sermayenin hâkim olduğu bu aşamada dünya düzeyinde ekonomik artı değer, ücretli emekten artı değer çıkarılarak elde edilir.

Rosa Luxemburg’a göre kapitalist ülkelerin gelişmesi ancak azgelişmiş Üçüncü Dünya ülkelerinin varlığıyla gerçekleşmiştir. Kapitalist olmayan bu bölgeler Batı ülkelerinin gereksinim duyduğu hammaddeyi sağlamışlardır. Bu tür bölgelerin varlığı, Batı kapitalizminin hareketliliğini sağlamak için gereklidir. Dolayısıyla emperyalizm kapitalizmin vazgeçilmez bir sonucudur. Azgelişmişlik olgusu da emperyalizmle birlikte düşünülmesi gereken bir olgudur. Zira bu süreç sonunda azgelişmiş ülkeler geleneksel yapılarını yitirmektedirler.

Harry Magdoff, Paul Sweezy, Paul Baran ve Andre Gunder Frank.

Sermaye ihracının kapitalizmin ilk dönemlerinde de XX. yüzyılda ulaştığı tekelci aşamada da daima tek yönlü olarak azgelişmişlerden gelişmişlere doğru olduğudur. Bu tek yönlü hareket; önceleri doğal kaynakların işlenmesi sonucu elde edilen hammaddelerin düzenli bir şekilde sanayi merkezlerine aktarımı, XX. yüzyılda ise yatırılan sermayeden daha fazlasının; kâr, lisans ücreti, teknik hizmet karşılığı adı altında, yeniden yatırımcı ülkeye transferi ve sermaye ihracındaki artışa paralel olarak gelişen uluslararası ticaretten, azgelişmiş ülkelerin dış ticaret dengelerindeki bozulma nedeniyle zararlı çıkmalarıyla açıklanmaktadır.

Neo Marksistlere göre, azgelişmişliğin arkasında yatan temel olgu sermaye ihracının tersine işlemesidir.

Galtung, klasik Marksist Leninist görüşleri, emperyalizmi sadece ekonomik ilişkilerle ve kapitalist yayılmacılıkla açıklayarak, indirgeyici bir yöntemi benimsedikleri için eleştirmektedir.

Wallerstein’a göre dünya ekonomisi kapitalist üretim sürecinin oluşturduğu bir sistemdir ve dolayısıyla kapitalist bir yapıya sahiptir.

Galtung, bir devletin diğeri üzerinde hâkimiyet kurduğu feodal bir ilişki olarak gördüğü emperyalizmi, yine merkez ve periferi ülkeler arasındaki ilişkiden hareketle ekonomik, siyasal, askeri, iletişimsel ve kültürel olmak üzere beş gruba ayırır.

XVIII. yüzyıldaki Hollanda, XIX. yüzyıldaki İngiltere ve XX. yüzyılın ortalarından itibaren ABD’dir.

Güney Kore, Tayvan ve Singapur gibi ülkeler kapitalist üretim sürecine katılarak sanayileşmiştir.

Bangladeş, Kuzey Kore ve Filipinler.