ULUSLARARASI İLİŞKİLER KURAMLARI I - Deneme Sınavı - 2

Jeopolitik teori pek çok bakımdan realist (gerçekçi) teoriye benzemektedir. Özellikle güce verdikleri önem bakımından aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Burada temel fark, gerçekçi teorinin daha çok askeri gücü öne çıkarması, jeopolitik teorinin ise coğrafi gücü ve coğrafya unsurunu temel almasıdır.

Jeopolitik teori pek çok bakımdan realist (gerçekçi) teoriye benzemektedir. Özellikle güce verdikleri önem bakımından aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Burada temel fark, gerçekçi teorinin daha çok askeri gücü öne çıkarması, jeopolitik teorinin ise coğrafi gücü ve coğrafya unsurunu temel almasıdır.

Biyo coğrafi bir anlayışa dayanan ve hayat sahası anlamına gelen “lebensraum” a göre devletler canlı bir varlığa benzetilmekte ve hayatta kalması için genişlemesi doğal karşılanmaktadır. Ratzel, “lebensraum” kavramını ilk kullanan kişi olarak Alman politikacılarının yayılmacı politikalarına zemin hazırlamıştır.

Devletin, uluslararası ilişkilerin temel aktörü̈ olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve bütüncül bir yapı olarak bakılması, devletlerin rasyonel davranan birimler olduğunun varsayılması bakımından realist (gerçekçi) kuramla jeopolitik kuram arasında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca, devletlerin çıkar mücadelesine odaklanan ve yayılmacı politikalar peşinde koşan birimler olarak ele alınması da ortak varsayımlardır.

Frederick H. Hartmann’a göre ulusal gücün öğeleri; askeri durum, altyapı (infrastructure), demografik yapı, coğrafya, ekonomik durum, bilimsel teknolojik düzey ve psikolojik durumdur.

George M. Hall ulusal gücün ögelerini askeri güç, termonükleer güç ve konvensiyonel güç olarak üç alt gruba ayırmıştır.

Dış politikanın belirlenmesinde önemli olmakla birlikte, ülkenin geniş bir coğrafyaya sahip olmasının yeterli ekonomik güce ve teknolojik gelişmeye sahip olmadığı takdirde sorun haline gelebileceği gerçeğine işaret eden Frankel’e göre, iletişim, ulaşım ve askeri teknolojideki gelişmeler, ülkenin coğrafi ve topografik özelliklerinin geçmiş dönemlerdeki önemini azaltmıştır.

Her iki yaklaşımda da ulusal gücün temel alınması ve bunun devletlerin yayılmacı ve emperyalist politikalarının bir aracı olarak görülmesi önemli bir benzerliktir. Savaş, realizm gibi, jeopolitiğin de bir uzantısı, bazen bir aracı bazen de doğal sonucudur. Diğer bir deyişle, jeopolitik teorilere göre de realizmde olduğu gibi, uluslararası ilişkiler bir mücadele sürecidir. Jeopolitik teoriler de realist teoriler gibi devlet merkezli paradigmayı benimseyen teoriler grubuna girmekte ve bu çerçevede devlet, uluslararası ilişkilerin temel ve tek aktörü olarak görülmektedir. Bunun sonucu olarak her iki teoride de devlet, önemli bir analiz birimidir. Realistler de coğrafyanın, dış politikanın oluşmasında etkili olan öğeler arasında yer aldığını belirtirler.

Tarihi, birtakım evrelere ayıran Mackinder’e göre, birinci evrede Makedonyalılar Akdeniz’e hâkim olarak kara üstünlüğünü sağlamıştır. İkinci evrede Romalıların Kartacalıları yenerek Akdeniz’e hâkim olması bir kere daha kara gücünün üstünlüğüyle olmuştur. Mackinder, modern dönemdeyse İngiltere’nin ilk önemli deniz gücü olarak öne çıkmış olmasına rağmen, XX. yüzyılda Avrupa’nın büyük devletlerinin baskısıyla zor anlar yaşadığına ve bu konumunda önemli bir gerileme yaşandığına işaret etmiştir. Çağdaş dünyadaysa deniz güçlerinin nispî üstünlüğünün geçici bir durum olduğunu belirterek, teknolojik gelişmeyle üstünlüğün zaman içerisinde tekrar kara gücüne geçeceğini ileri sürmüştür.

Mackinder analizinde, Doğu Avrupa ve Sibirya’yı (yani Çarlık Rusya’sının egemenliğinde olan bölgeyi) merkezi stratejik bölge olarak adlandırarak, burayı uluslararası politikanın merkez üssü (“pivot area” yani “mihver bölge”) olarak adlandırmaktadır. “Pivot Area” olarak tanımladığı bu bölgeyi daha sonra “heartland” olarak ifade etmektedir. Bu bölge “iç hilal” (“inner crescent”) adını verdiği ve Almanya, Türkiye, Hindistan ve Çin ile sınırlı olup, “dış hilal” (“outer crescent”) dediği İngiltere, Güney Afrika ve Japonya’nın yer aldığı ikinci bir bölgeyle çevrilidir.

Münih Üniversitesi’nde profesörlük ve Alman ordusunda generallik görevlerinde bulunan Karl Haushofer ve diğer Alman jeopolitikçiler; Mackinder gibi Anglo-Sakson jeopolitikçilere karşı bir tepki olarak Avrupa’daki tüm Almanların birleşmesini savunmuşlardır. Bu Pangernemik yaklaşımlar aslında “lebensraum” politikalarına önemli ölçüde destek sağlamıştır. Haushofer dünyayı dört bölgeye ayırır.

Posibilist (olasılıkçı) düşünceyi savunan ve jeopolitik teorinin önde gelen yazarlarından Harold ve Margaret Sprout’a göre, coğrafya bize ne yapmamızı emreden bir öğe olmayıp tercihlerimizi oluşturmada yol göstericidir. Coğrafya ve çevresel faktörler bu anlamda insan davranışlarını koşullandırmak yerine, dış politika davranışlarının oluşmasında karar vericinin önündeki seçeneklere işaret etmektedir.

Jeopolitik teori; devletlerin coğrafi özellikleri ve dünya üzerindeki konumlarıyla izledikleri dış politika arasında, doğrudan deterministik ilişki kuran bir teoridir. Diğer faktörler sabit kalmak üzere, ülke cografyasının dış politikayı belirlediği savunulmaktadır. Buna göre, ülkenin kara ülkesi ya da okyanuslarla çevrili olması, önemli nehirlere ve deniz ticaret yollarına sahip olması, o ülkenin dış politikasında belirleyici bir etki yapmaktadır.

Jeopolitik kuram, aslında realist kuramın temel varsayımlarını benimsemesi dolayısıyla, realist okul ya da realist paradigma içinde düşünülebilecek bir yaklaşımdır. Zira devletin, uluslararası ilişkilerin temel aktörü olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve bütüncül bir yapı olarak bakılması, devletlerin rasyonel davranan birimler olduğunun varsayılması bakımından realist (gerçekçi) kuramla aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca, devletlerin çıkar mücadelesine odaklanan ve yayılmacı politikalar peşinde koşan birimler olarak ele alınması da, ortak varsayımlardır. En önemli fark ise realist teoride güç dendiğinde öncelikle askeri güç akla gelirken, jeopolitik teoride coğrafi gücün akla gelmesidir.

Jeopolitik kuram, aslında realist kuramın temel varsayımlarını benimsemesi dolayısıyla, realist okul ya da realist paradigma içinde düşünülebilecek bir yaklaşımdır. Zira devletin, uluslararası ilişkilerin temel aktörü olarak kabul edilmesi, devlete yekpare ve bütüncül bir yapı olarak bakılması, devletlerin rasyonel davranan birimler olduğunun varsayılması bakımından realist (gerçekçi) kuramla aralarında büyük benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca, devletlerin çıkar mücadelesine odaklanan ve yayılmacı politikalar peşinde koşan birimler olarak ele alınması da, ortak varsayımlardır. En önemli fark ise realist teoride güç dendiğinde öncelikle askeri güç akla gelirken, jeopolitik teoride coğrafi gücün akla gelmesidir.

Güç, bir devlete bir şey yaptırmayı ya da bir davranıştan vazgeçirmeyi sağlayan bir araçtır. Karşı tarafta, davranış değişikliğinin sağlanabilmesi için devletin kapasitesi önemlidir. Ulusal güç dendiğinde, en başta askeri güç akla gelmekle beraber siyasal altyapı, ekonomik durum, coğrafi konum, dolayısıyla büyüklük, nüfus ve teknolojik
düzey de aynı derecede önemlidir.

Ulusal güç dendiğinde, en başta askeri güç akla gelmekle beraber siyasal altyapı, ekonomik durum, coğrafi konum, dolayısıyla büyüklük, nüfus ve teknolojik düzey de aynı derecede önemlidir. Realist yazarlar için ulusal güç, uluslararası politika ve dış politikanın oluşumunda ana öğe olup, hem bir araç, hem de doğrudan doğruya bir amaç olarak uluslararası politikanın temelini oluşturmaktadır.

Realist bir kuramcı olarak tanıdığımız Morgenthau gibi A.T. Mahan da ulusal gücün ögelerini sıralarken coğrafik konum, topografik özellik, ülke büyüklüğü, nüfus, askeri güç, ulusal karakter ve hükümetin karakterini belirtmektedir. “Deniz Gücünün Tarihe Etkisi” (The Inşuence of Sea Power upon History: 1660-1783) başlığını taşıyan ve uluslararası ilişkilerin temel klasiklerinden olan çalışmasında, deniz gücünün unsurları adını verdiği bu öğelerin ilk üçü, doğrudan coğrafya ile ilgilidir. Realist Morgenthau’ya göreyse ulusal gücün öğeleri; coğrafya, doğal kaynaklar, endüstriyel kapasite, askeri güç, nüfus, ulusal karakter, ulusal moral, diplomasinin niteliği ve hükümetin niteliğidir. Mahan’ın tanımındaki ulusal karakter, Morgenthau’da ulusal karakter ve ulusal moral olarak hükümetin karakteriyse hükümetin niteliği ve diplomasinin niteliği olarak alt gruplara ayrılarak incelenmiştir.

Çevresel determinizm de denilen jeopolitik determinizm ile klasik realizm arasındaki önemli bir benzerlik, klasik realizmin uluslararası politikayı güç kavramını indirgeyen ve dış politikayla güç arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi kuran ortak yaklaşımdır.

Jeopolitik okulun ilk temsilcileri olan ve bu alandaki çalışmalara öncülük eden Mahan ve Mackinder, coğrafya ile dış politika arasında doğrudan bir nedensellik ilişkisi kurmaktadırlar. Jeopolitik kuramcı Mahan, analizini, İngiltere’nin global politika izleyen büyük bir deniz gücü olduğu dönemden hareket ederek, denizler üzerindeki hakimiyete yoğunlaştırmaktadır. Mahan, denizlerin ve özellikle stratejik su yollarının denetimini elinde bulundurmayı, büyük devlet olmanın ön şartı olarak kabul etmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi, İngiliz İmparatorluğunun yükselme dönemiyle İngiliz deniz gücünün gelişmesi arasındaki paralelliğe dikkat çekerek, dünyanın başlıca deniz yollarının imparatorluğun denetiminde bulunmasının, bu yükselişte en büyük rolü oynadığını ifade etmektedir.