ULUSLARARASI İKTİSAT

Uluslararası ticaret politikasının yurtiçi endüstrileri dış rekabetten koruma, ekonomik istikrarın sağlanması, hazineye gelir sağlama ve otarşi (Kendi Kendine Yeterlilik) vs. gibi amaçları vardır. Dış ticaret politikasının bu amaçlarının yanında, ekonominin liberalleştirilmesi, dış piyasalarda monopol gücünden yararlanma, piyasa aksaklıklarının giderilmesi, sosyal, siyasal ve askerî alanlarda dış politika hedeflerini gerçekleştirme, bir sosyal sınıfı koruma amacı ve dış ekonomik istikrarın sağlanması gibi amaçları vardır.

Damping: Bir malın yurt içindeki fiyatından daha düşük bir fiyata ihraç edilmesidir. Anti- damping ise dampinge karşı konulan vergilerdir.

Dünyada 1944-1970 yılları arasında serbest ticaret veya liberal politikaların  ( kurumsal kapitalizm, ticari liberalleşme, dış ticarette genişleme vs. gibi ) uygulandığı dönemi kapsamaktadır. Bu dönem politikaları ifade eder.

Tarife dışı araçlardan olan sübvansiyonlar, devletin firmalara verdiği karşılıksız desteklerdir. Sübvansiyonlar yurtiçi endüstriler ve ihracatın desteklenmesi için uygulanabilir. Sübvansiyonların diğer araçlardan farkı dış ticareti engelleyen değil destekleyen nitelikte olmasıdır. Devlet ihracatı artırmak için dış ticarete dönük endüstrileri farklı yöntemlerle desteklemektedir. İhracata dönük endüstrilere düşük faizli kredi, işçilerin primlerinin ödenmesi ve girdilerin ucuza sağlanması gibi dolaylı desteklerle bu firmaların ihracatının artırılması amaçlanmaktadır. İhracatın çoğalması için yapılan bu tür destekler bu malın yurt dışına satılmasını daha cazip hâle getirecektir.

Devletlerin uluslararası ticarete müdahalede kullandığı geleneksel araçları olan gümrük tarifelerine zamanla tarife dışı araçlar da dahil olmuştur. Dış ticareti yönlendirmek için daha etkili ve daha dolaylı müdahale amacıyla kullanılan araçlardan birisi miktar kısıtlamalarıdır. Bunlar, ithalat kota ve yasakları, döviz kontrolü ve çoklu kur sisteminden oluşmaktadır.

Gümrük vergileri, vergi koyan ülke açısından ülkelerin büyük ülke ve küçük ülke olmalarına göre farkı sonuçlar doğurmaktadır. Dış ticarette büyüklük, ilgili malın ihracatının ya da ithalatının fazla yapılması anlamına gelmektedir. Diğer yandan tarifeler, ilgili malın uluslararası piyasalardaki fiyatını değiştirmek bakımından ticaret hadlerini ve yine ilgili malın miktarını değiştirmek bakımından ticaretin hacmini etkilemektedir. Büyük ülkenin malını uluslararası piyasalarda azaltması ticaret hadlerini olumlu etkilerken aynı durum ticaret hacminin daralmasına yol açmaktadır. Bu nedenle, ticaret hacmindeki daralmanın olumsuz etkilerine karşın ticaret hadlerinin iyileşmesinden doğan kârı maksimize eden gümrük vergisine optimum tarife denir.

1929 Bunalımı, dünya genelinde sermaye piyasalarından mal piyasalarına kadar bütün sektörleri etkisi altına almış, başta banka iflasları olmak üzere borsalar çökmüş, işsizlik %25’lere dayanmış, üretim kayıpları oluşmuştur. 24 Ekim 1929 tarihi ekonomi literatürüne ‘Kara Perşembe’ olarak geçmiştir. Yaşanan bu olay, ülkelerin dış ticaret politikalarında köklü değişikliklere gitmelerine neden olmuş, serbest piyasanın yerini müdahaleli piyasa almıştır. Sürecin sonunda ülkeler sanayilerini korumak amacıyla gümrük duvarlarını yükseltmek zorunda kalmışlardır. Kriz, tüm dünyada ihracat değerlerinin düşmesine ve dış ticaretin daralmasına neden olmuştur. Kriz, John Maynard Keynes’in görüşleri doğrultusunda yeni bir ekonomik anlayışın kabul edilmesi ile liberalizme duyulan güvenin sarsılması ile beraber yeni bir ekonomik anlayışın doğması ile sonuçlanmıştır.

II. Dünya Savaşı öncesi dönemde korumacılık anlayışı daha ziyade gümrük duvarlarının yükseltilmesi şeklinde iken yeni durumda tarife dışı araçlara başvurulmaya başlanmıştır. Geleneksel koruma araçları, gümrük vergileri, miktar kısıtlamaları, ithalat yasakları iken yeni koruma araçları, sübvansiyonlar, tarife dışı araçlar, gönüllü ihracat kısıtlaması ve anti-damping gibi araçlardır.

Kartel, aynı sektörde faaliyet gösteren birden fazla firmanın aralarındaki rekabeti sona erdirmek için yapılan birleşmelerdir. Bu birleşme farklı ülkeler arasındaki firmalar arasında olursa buna uluslararası kartel denir. Karteller belirli amaçlar için bir araya geldiklerinden geçici anlaşmalardır ve bu ortak amaçlar kaybolduğunda ortaklık sona erebilir. Firmalar bu birleşmelerin verdiği güçle dış ticarette fiyatları belirleme gücüne ulaşabilirler. Kartel oluşturmak yasak olsa da birçok ülkeyi ilgilendirdiği için denetim zor olmaktadır.

Gönüllü ihracat kısıtlamaları, sanayileşmiş ülkelerin yumuşak güçlerini kullanarak yeni sanayileşen ülkeler üzerinde oluşturdukları baskılarla yapılan görüşmeler sonucunda genellikle emeğe dayalı sektörlerde üretilen mal ve hizmetler üzerine konulan sınırlamalardır. Görünürde ülke ihracat yapmak istemiyor gibi görünmektedir, bu sebeple gönüllü tabiri kullanılmıştır. Ancak gerçekte iki taraflı yapılan anlaşma gereği böyle davranılmaktadır.

Dış ticaret politikası, tarihsel açıdan merkantilist dönemden başlatılabilir. Merkantilizm ortalama olarak 1450 ile 1750 yılları arasında ulus devlet oluşma sürecinde Avrupalı devletlerin ekonomi politikasını oluşturmuştur. Bu ülkeler, aynı zamanda bu dönemde sömürgecilik faaliyetlerine de başlamışlardır. Dönemin ekonomi anlayışı gereği dünya servetinin sınırlı olduğu düşünülmekte ve bu varlıkları hangi ülke kendi topraklarında daha fazla biriktirirse bunu yapmayan ülkelere göre zengin olacaklarını düşünmektedirler. Bu sebeple merkantilistler, olabildiğince dünyadan değerli madenleri kendi ülkelerine taşımış, ülkeden dışarı ise ham madde gibi işlenmemiş madenlerin çıkmasını engellemişlerdir. Bu korumacı dönem 1750’lerde Fizyokratların sahneye çıkması ile sorgulanmış, 1776 yılında Adam Smith’in kaleme aldığı Ulusların Zenginliği kitabı ile sona ererek yerini klasik liberal iktisat felsefesine bırakmıştır. Doğru cevap B'dir.

Petrol Krizi, ABD’nin Arap-İsrail Savaşı’nda İsrail’in yanında yer alması ile Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ülkelerinin neden olduğu bir krizdir. 1973 Petrol Krizi ile ülkeler oluşan yeni şartlar gereği korumacı politikalara geçmişlerdir. Doğru cevap C'dir.

Otarşi, ülkenin ekonomik olarak kendi kendine yeterli olması demektir. Bütün ülkelerin temel amacı ekonomilerini otarşik bir duruma getirmektir. Doğru cevap D'dir.

Gümrük vergileri spesifik ve ad valorem usul olmak üzere iki şekilde alınabilir. Spesifik usulde malların fiziki özelliklerine göre ad valorem usulde ise malın değeri üzerinden vergi alınır. Örneğin, bir maden ürünü ithalatında 100 kg başına 2$ vergi uygulanması hâlinde, ürünün birim fiyatına bakılmaksızın her bir ton için; 20$ vergi ödeniyorsa bu spesifik usulde vergilemedir.

İthal mallarının girdileri üzerine konulan verginin çok fazla olması yaratılan katma değerin daha da düşmesine neden olacağı için buna da negatif etken koruma denir. Doğru cevap A'dır.

Yeni korumacılık yöntemleri ise 1973 Petrol Krizi ile beraber ülkelerin kendilerini korumaya çalıştıkları yeni araçlardır. Bunlardan bönüllü ihracat kısıtlamaları, sanayileşmiş ülkelerin yumuşak güçlerini kullanarak yeni sanayileşen ülkeler üzerinde oluşturdukları baskılarla yapılan görüşmeler sonucunda genellikle emeğe dayalı sektörlerde üretilen mal ve hizmetler üzerine konulan sınırlamalardır. Görünürde ülke ihracat yapmak istemiyor gibi görünmektedir, bu sebeple gönüllü tabiri kullanılmıştır. Ancak gerçekte iki taraflı yapılan anlaşma gereği böyle davranılmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Smith’in öncülük ettiği iktisadi görüşlerle başlayan (1776) liberal iktisat, korumacı politikalardan serbest dış ticarete geçmiş, bu dönem 1929 yılında patlak veren Büyük Buhran’a kadar nerede ise sorunsuz devam etmiştir.

Doğru cevap d) şıkkıdır.

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması  (GATT) Türkiye’nin 1951 yılında taraf olduğu 1995 yılında aralarında Türkiye’nin de bulunduğu ülkelerce bağımsız bir sekretaryası olan bir kuruma dönüşmüştür. GATT’ın amacı, uluslararası ticaretin önündeki bütün engelleri kaldırmaktır. Bu amaçla ithalat vergilerini azaltmak, ticarette ayrımcı uygulamalara son vermek, liberal politikalar doğrultusunda korumacı politikalardan uzaklaşarak ülkelerin dış ticaretlerini serbestleştirmek amaçlanmıştır.

Doğru cevap c) şıkkıdır.

Petrol Krizi, ABD’nin Arap-İsrail Savaşı’nda İsrail’in yanında yer alması ile Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ülkelerinin neden olduğu bir krizdir. 1960 yılında 13 ülke tarafından kurulan OPEC, petrol gelirlerinden daha fazla pay almak üzere petrol ihracatını sınırlayıcı kararlar almışlardır. Petrolün dünya piyasalarında azalması ile yüksek oranda petrole bağımlı olan sanayileşmiş ülkeler bu durumdan zarar görmüş, dünya “1929 Bunalımı”ndan sonra ilk kez yeni bir küresel krizle karşı karşıya kalmıştır. II. Dünya Savaşı öncesi dönemde korumacılık anlayışı daha ziyade gümrük duvarlarının yükseltilmesi şeklinde iken yeni durumda tarife dışı araçlara başvurulmaya başlanmıştır. Geleneksel koruma araçları, gümrük vergileri, miktar kısıtlamaları, ithalat yasakları iken yeni koruma araçları, sübvansiyonlar, tarife dışı araçlar, gönüllü ihracat kısıtlaması ve anti-damping gibi araçlardır.

Doğru cevap a) şıkkıdır.

Tablo 5.1 Dünya Ekonomisinde Serbest Ticaret ve Korumacılık Dönemleri

1980-2000 Serbest Ticaret/NeoLiberal Politikalar

Neoliberal politikalar, çok uluslu şirketler, ticari liberalleşme, rekabet, tarife dışı araçlar, finansal küreselleşme

Doğru cevap c) şıkkıdır.