Dış Ödemeler Bilançosu

Dış Ödemeler bilançosu, bir ülkedeki yerleşik sakinlerin, yabancı ülkelerdeki yerleşik sakinlerle belirli bir dönem içerisinde (genellikle bir yıl) gerçekleştirdikleri her türlü ekonomik işlemlerin sistematik bir şekilde kaydedilmesidir.

Cari işlemler ve sermaye hesabına kaydedilen işlemler günlük ekonomik hayatın işleyişi içindeki doğal akışta gerçekleşen otonom işlemlerdir

Resmî rezerv işlemleri ise, otonom işlemlerin aksine denkleştirici işlemleri içerirler. Merkez Bankası, mal hizmet akımları sonucu ortaya çıkan dengesizlikleri gidermek amacıyla resmî döviz rezervlerine, alış veya satış gerçekleştirerek müdahalede bulunur.

Cari işlemler hesabı, sermaye hesabı, resmî rezervler hesabı ve istatistik farkları gösteren net hata ve noksan hesabı olmak üzere dört ana gruptan oluşmaktadır.

Cari işlemler hesabı, aynı zamanda bir ülkenin dış dünyaya karşı rekabet gücünün de bir göstergesidir. Dolayısıyla dış ticaretten kaynaklanan döviz gelir ve giderleri sayesinde dış ticaret açığı/fazlası buradan izlenebilir.

Mal ithalatı döviz gideri doğuran bir kalem olmasından dolayı cari işlemler bilançosunun borçlu tarafında kaydedilmektedir. Bu işlem yabancı ülkeye bir alacak hakkı oluşturur, döviz çıkışı bilançoya (-) olarak kaydedilir.

Mal ihracatından ülkeye döviz kazandırır ve dış dünyadan parasal alacak hakkı doğurduğundan cari işlemler bilançosunun alacaklı tarafına yazılır. Bu işlem yabancı ülkelerden bir alacak hakkı doğurduğu için bilançoya (+) olarak kaydedilir.

Toplam uluslararası hizmetlerin gelir ve giderleri arasındaki farka “hizmetler bilançosu” veya “görünmez işlemler bilançosu” adı verilir.

Ülkeler arasında bağış ve hibe şeklinde yapılan işlemler bu grupta yer almaktadır. Karşılığında hiçbir ödeme gerekmediği için, bu tür işlemlere tek yanlı veya karşılıksız transfer denilmektedir

 Yurt dışındaki sağlanan özel hizmetler karşılığında yapılan telif hakları, royaltyler, lisans ödemeleri, leasing bedelleri, danışmanlık ve mühendislik ücretleri, yabancı filmlerin kiraları, uydu kiraları, mümessillik ve banka komisyon bedelleri gibi bedelleri, yabancılara yaptıkları hukuki, finansal ve teknik hizmetler karşılığında yapılan veya onlardan bu hizmetler karşılığında elde edilen dövizler bu grupta yer almaktadır.

Ülkede yerleşik kişilerin yurt dışında yaptıkları doğrudan yatırımlardan sağladıkları kârlar veya dış mali yatırımlardan elde ettikleri faiz ve temettü kazançları ile açılan dış kredilerin faiz gelirleri bu grupta yer alır ve alacaklı işlemler olarak dış alem faktör gelirleri arasına kaydedilir. Aynı şekilde, yurt içindeki yabancı sermaye şirketlerinin faaliyetlerinden kazanıp yurt dışına transfer ettikleri kârlar, ülkeye yapılan uzun ve kısa süreli yabancı mali yatırımların geliri olarak dışarıya gönderilen faiz ve temettüler veya dış borçlara ödenen faizler bu grupta yer alır ve borçlu işlemler olarak dış alem faktör gelirlerine kaydedilir.

Yabancı ülke sakinlerinin ilgili ülkede yaptıkları yatırımlar döviz kazandırıcı işlem olduğu için sermaye ve finans hesaplarının alacaklı yanına kaydedilir. Tersine bu yatırımlar, ülkede yerleşik sakinlerce başka ülkelerde gerçekleşirse, bu da ülkede yatırım fonlarının dışarı çıkmasıdır. Döviz kaybettirici işlem olduğu için ilgili hesapların borçlu yanına kaydedilir.

Ülkenin, vadesi bir yıldan daha uzun olan sınır ötesi sermaye işlemlerini ifade eder. Bunlar arasında, örneğin üretimde bulunmak amacıyla yabancıların ülkede yaptıkları ya da ulusal firmaların yurt dışında gerçekleştirdikleri ve “dolaysız yabancı sermaye” olarak adlandırılan yatırımlar önemli bir yer tutar.

Kısa süreli sermaye; vadesi bir yıla kadar olan uluslararası sermaye hareketlerini ifade eder. Bir ülkede yerleşik sakinlerin yabancı ülkelerde; yabancı ülke sakinlerinin de o ülkede yaptıkları yatırımlar finans hesabında “Portföy Yatırımları” başlığı altında kaydedilir

Resmî rezervler, merkez bankasının döviz rezervleri yanında, altın ve IMF’nin net alacaklı rezerv pozisyonları ve Özel Çekme Hakları-SDR gibi kaynaklarından oluşur. Ancak çoğu ülke açısından bu kaynaklar içinde önemli yeri döviz rezervleri, özellikle de ABD doları, Euro, Sterlin ve Yen gibi paralar tutmaktadır.

Ödemeler bilançosunun cari işlemler ve sermaye/finans hesaplarından oluşan otonom işlemlerinin toplamı, çift kayıtlı muhasebe sistemine rağmen genellikle beklenenin aksine, rezerv varlıkların toplamına eşit olmayabilir. Örneğin resmî rezervlerde otonom işlemlerdeki belirli bir açık miktarını karşılayacak kadar rezerv hesabı fazlası olmayabilir. Bu durumda eşitliği sağlayacak bir miktar, istatistiki farklar hesabına alacak veya borç kaydı şeklinde düşülür. Böylece bir bütün olarak otonom işlemler ile denkleştirici işlemler birbirine eşitlenmiş olur.

Yapısal nedenler,

İktisadi dalgalanmalar,

Geçici faktörler,

Yabancı sermaye giriş ve çıkışlarıdır.

Özellikle spekülatif amaçlı sermaye hareketleri, sermaye bilançosu üzerindeki etkileriyle dengesizliklere yol açmaktadır. Bazı ülkelerde dış ödemeler bilançosu içinde sermaye bilançosunun payı büyük değerlere yükselmiştir. Bu ülkeler dış denge bakımından sermaye hareketlerine diğer ülkelere oranla çok daha bağımlı hâle gelmişlerdir. Dolayısıyla bu tür ülkelerden ani sermaye çıkışları dış denge üzerinde çok önemli etkiler oluşturmaktadır.

Genellikle gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerin çok sık olarak karşılaştıkları dış ödeme açıkları bu kategoride ele alınmaktadır. Bu ülkelerde kronik hâle gelen enflasyon, bu ülkelerin rekabet gücünü devamlı zayıflatan yapısal nedenlerden birisidir. Bu ülkelerin izlediği harcama genişletici politikalar fiyatlar genel düzeyini yükseltirken; ulusal paranın aşırı değerlenmesi, mal ve hizmet ihracatının artırılamaması ve ithalatın artması yönünde baskıların ortaya çıkmasına neden olurken, ekonominin sürekli olarak dış açıklarla karşı karşıya kalmasına da yol açmaktadır.

Bu faktörler, ülkelerin dış dengelerini etkileyen ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan gelişmelerdir. Örneğin doğal afetler veya olumsuz hava koşullarında ya da dünya petrol ve doğal gaz fiyatlarındaki ani yükselme sonucunda üretimin azalması, bu olumsuzlukları yaşayan ülkelerin ihracatını azaltıcı; ithalatını artırıcı etki yapar.