ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Türkiye’de 2011 yılında AR-GE harcamalarının GSYH içindeki payı yüzde 0.86 olmuştur. Bu konuda gelişmiş sanayi ülkelerinden bir hayli geride olduğumuz açıktır. Örneğin bu oranlar 2010’da AB 27’de yüzde 1.9, Japonya’da yüzde 3.36, Güney Kore’de yüzde 3.74 ve ABD’de 1.9 düzeyinde idi.

Teknoloji, iki yönden uluslararası ticarete konu olabilir: Birincisi mal ticaretini geliştirici etkisidir. Teknoloji yeni malların bulunmasına veya mevcut olanların daha ucuz ve daha kaliteli biçimde üretilmesine olanak vererek dış ticaret akımlarını geliştirici sonuçlar doğurur. İkincisi de doğrudan doğruya teknolojinin kendisi uluslararası ticarete konu olabilir. Teknoloji, dar anlamda maddi varlığı olan bir faktör değildir. Bir işin nasıl yapılacağıyla ilgili bilgi, beceri veya know how’lardan oluşur. Bu anlamda teknoloji, yabancı firmadan örneğin patent satın almak veya lisans anlaşması yapmak yoluyla ithal edilebilir. Bazı durumlarda ise teknoloji, üretiminde kullanıldığı mallara dönüşmüş durumdadır. Yenilikler içeren bu gibi mallara örnek olarak makine, donatım veya genel olarak sermaye mallarını gösterebiliriz.

Uyarılmış teknolojik gelişme hipotezi: Günümüzde teknolojik gelişme “otonom” olmaktan çok “uyarılmış” (induced) bir süreç durumundadır. Başka bir deyişle yeniliklerin ortaya çıkışı piyasa gelişmelerine bir tepki niteliği taşır. Teknolojik gelişmeyi uyaran piyasa etkenleri arasında ise göreceli girdi ve ürün fiyatları ile talep yapısının özel bir yeri vardır.

2012 yılı verilerine göre Türkiye ülkelerin iş gücü verimlilikleri sıralamasında 42. sırada yer almaktadır. İş gücü verimliliği alanında Lüksemburg ilk sırada gelmekte, onu Norveç, Katar, İrlanda ve Fransa gibi ülkeler izlemektedir.

Zamanla teknoloji transfer kanallarında önemli bir çeşitlenme ortaya çıkmıştır. Bu konudaki uygulamalardan bazıları şunlardır: Yönetim sözleşmeleri, tek satış imtiyazı (franchising), uluslararası taşeronluk (inter-national sub contracting), finansal kiralama (leasing) ve bağlı ticaret (counter-trade) yöntemleri vs.

Bağlı ticaret yoluyla teknoloji transferinin en açık şekli “geri satınalım” (buy-back) anlaşmalarıdır. Bu yönteme göre, ülke kendi teknolojisini kullanarak yabancı ülkede bir sanayi tesisi (örneğin anahtar teslimi bir fabrika) kurar ve bunun bedelini ev sahibi ülkeden, o tesisin ürünlerini satın alarak tahsil eder. Finansal kiralamada ise ileri teknoloji içeren yabancı sermaye mallarının taksit öder gibi bir yöntemle ülkeye girişi sağlanmaktadır.

1964 yılında UNCTAD’ın kurulmasından sonra, az gelişmiş ülkeler diğer kalkınma konularında olduğu gibi teknoloji transferi konusunda da görüşlerini bu örgüt aracılığıyla savunma olanağını elde ettiler. Nitekim UNCTAD’ın çabaları sonucunda, az gelişmiş ülkelere teknoloji transferiyle ilgili bir “davranış kodu” (Code of Conduct) belirlemek için çalışmalara girişilmişti. Bu girişimin amaçları, teknoloji transferi konusunda ilgili tarafların ve hükümetlerin uymaları gereken genel ve eşit standartlar koymak ve az gelişmiş ülkelerin kalkınma ihtiyaçlarına öncelik vermek biçiminde özetlenebilir.

1960’larda başta Almanya (Federal) olmak üzere Fransa, Hollanda, Belçika ve İngiltere gibi Batı Avrupa ülkeleri, önemli ölçüde yabancı işçi çalıştırmışlardır. Bu ülkeler, içinde bulundukları yüksek ekonomik konjonktüre karşın, büyük bir iş gücü kıtlığıyla karşı karşıya bulunuyorlardı. İthal edilen yabancı iş gücü sanayi, madencilik, inşaat ve hizmet kesimlerinde ve özellikle nitelik gerektirmeyen işlerde çalıştırılmıştır. Ancak 1973 dünya enerji buhranının yol açtığı enflasyon ve işsizlik dolayısıyla yabancı işçi talebi hemen hemen tümüyle kesilmiştir. Aynı yıllarda İtalya, İspanya, Yunanistan ve Türkiye’den Batı Avrupa ülkelerine büyük ölçüde işçi ihraç edilmiştir.

İş gücü ihraç eden ülke için göç:

Bu olumlu gelişmelerin yanında göçün nitelikli iş gücünün göçmesine sebep olması olumsuz bir gelişmedir.

Türkiye’nin ilk ve en fazla işçi gönderdiği bölge AET ülkeleri ve özellikle Almanya’dır.

Firmanın bu konuda alacağı kararları etkileyen bir dizi koşul vardır. Örneğin şu gibi durumlarda firmanın yabancılarla lisans anlaşması yapması ekonomik açıdan daha uygun olabilir:

• Yabancı piyasa konusunda yeterli bilgiye sahip olunmaması dolayısıyla bu piyasalara doğrudan yatırım yapma riskinin yüksekliği,

• Yabancı ülke piyasasının göreceli olarak önemsiz bir yer tutması

• Firmanın aynı anda birçok ülkede birden üretimi yürütecek bir kapasiteye sahip olmaması

• Halen başkalarının da bu teknolojiyi elde etmiş veya teknolojinin başkaları tarafından kolaylıkla taklit edilebilir olması

Firmanın bu konuda alacağı kararları etkileyen bir dizi koşul vardır. Örneğin şu gibi durumlarda firmanın yabancılarla lisans anlaşması yapması ekonomik açıdan daha uygun olabilir:

• Yabancı piyasa konusunda yeterli bilgiye sahip olunmaması dolayısıyla bu piyasalara doğrudan yatırım yapma riskinin yüksekliği,

• Yabancı ülke piyasasının göreceli olarak önemsiz bir yer tutması

• Firmanın aynı anda birçok ülkede birden üretimi yürütecek bir kapasiteye sahip olmaması

• Halen başkalarının da bu teknolojiyi elde etmiş veya teknolojinin başkaları tarafından kolaylıkla taklit edilebilir olması

Bu koşulların tersinin geçerli olduğu durumlarda ise teknolojinin firma tarafından içsel olarak kullanılması, yani üretimin firma tarafından ana ülkede (ya da uygun koşullar varsa üretimin doğrudan yurtdışında) yapılıp, buradan dış ülkelere ihraç edilmesi firma açısından daha uygun olur.

Başlıca teknoloji transfer kanalları aşağıdaki gibidir:

Yalın biçimde teknoloji ithali: yabancı teknolojinin patentini satın almak, lisans anlaşmaları ile teknoloji kiralamak veya ücretli danışmanlık hizmetlerinden yararlanmak gibi yollar bunlar arasındadır.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımları: Çok uluslu şirketler, sınır ötesi bir ülkeye yatırım yaparken genellikle üretim teknolojisini de birlikte getirirler. Dolayısıyla bu tür yatırımların, ülkenin ihtiyaç duyduğu alanlara yapılması ve tercihen yerli özel veya kamu işletmeleriyle ortak girişim şeklinde (joint venture) olması, ülkenin teknolojik düzeyinin yükselmesine katkı sağlayabilir. Ancak yabancı sermayedarın getirdiği teknolojiler, bazen ülkenin ekonomik koşullarıyla bağdaşmayabilir ve bu durumda ülkeyi teknolojik bakımdan dışa bağımlı kılmak gibi önemli sakıncalar doğurabilir.

İş gücü kıtlığı, nüfustaki artışın büyümenin gerektirdiği işçi talebini karşılayamaması, emeğin işe katılma oranının düşüklüğü, ülke-içi işçi hareketliliğinin yetersiz olması, vs. gibi nedenlere bağlıdır.

Geleneksel teoride, uluslararası iş gücü akımları gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasındaki ücret farklılıkları ile açıklanır. Bu farklar varolduğu sürece iş gücü akımları da sürer.

İşçi akımlarıyla ilgili diğer bir sorun da işçi gönderen ülkelerin bu kanaldan dışarıya bir tür sermaye ihraç etmiş olmalarıdır. Ana ülke, doğuştan itibaren işçiyi besler, giydirir, eğitir ve onun üretici duruma geçmesini sağlar. İşçinin üretken çağa gelmesine kadar yapılan harcamalar bir tür sermaye yatırımı niteliğindedir. Bunlara ekonomik terimle “beşerî sermaye” (human capital) denmektedir. Yabancı ülkeye giden bir işçi, sırtındaki bu beşerî sermayeyi de birlikte götürür. Gönderen ülke için bu bir kayıptır. Ancak ne var ki ana ülke, bu insanlara iş olanağı sağlayamadığı sürece başka seçim olanağı da yoktur. Dışarıda çalışanların gönderdikleri tasarruflar bu kayıpları bir ölçüde dengeler. Bununla ilgili bir sorun da “beyin göçü”dür.

Türkiye’nin ilk ve en fazla işçi gönderdiği bölge AET ülkeleri ve özellikle Almanya’dır

AET ülkelerinin yabancı işçi talepleri 1973’e kadar sürdü. O yıllar, Dünya Enerji Buhranı nedeniyle söz konusu ülkeler şiddetli bir “enflasyon ve işsizlik” (stagflasyon) içine sürüklenince yabancı işçi talebini durdurdular. Bu konudaki tutumları giderek daha da katılaştı. Örneğin resmi olmayan yollardan işçi girişlerini önlemek için başta Almanya olmak üzere tüm AB ülkeleri T.C. uyruklulara karşı vize uygulamasına giriştiler.