ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

İhracat ile dolaysız dış yatırım arasında uzlaştırıcı formül de lisans (licencing) anlaşmalarıdır. Lisans, firmanın elindeki teknoloji veya üretim yönteminin yabancı bir işletmeye kiralanmasıdır.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının nedeni olarak ileri sürülen belli başlı etkenler:

Ham madde kaynakları

Üretim faaliyetlerinde dikey veya yatay bütünleşme

Aktarılamayan bilgilerin (non transferable knowledge) varlığı

Şirket unvanının korunması

Şirketin marka veya unvanından yararlanmak istemesi

Şirket sırlarının korunması

Ürünün yaşam dönemlerinde son aşamaya ulaşılmış olması

Oligopolcü piyasa yapısı

İthalâtçı ülkenin koyduğu tarife ve kotalardan kaçınma

Ulusal piyasadaki yasal düzenlemelerden ve kısıtlamalardan kurtulma

Firmanın müşterilerini izlemesi

Yatırımları uluslararası çeşitlendirme

Ucuz yabancı faktör kullanımı

Tekel üstünlüğü teoremi 1960’larda Stephan Hymer tarafından ortaya atılmıştır.

Oligopolcü tepki teoremine göre, birkaç büyük firmanın egemen olduğu bir piyasada (oligopol
piyasası) firmaların birisinin kâr, fiyat, satış, yatırım vs. gibi kritik konularda aldıkları bir karara,
diğerleri de benzer bir kararla tepkide bulunurlar.

2013 yılında dünyada dolaysız yabancı sermaye yatırımı yapan kuruluşların yüzde 60,8’i gelişmiş ülke kaynaklıdır.

İç piyasada faaliyet gösteren ve dış piyasalara açılmayı tasarlayan bir firmanın deneyebileceği birkaç yol vardır. Bunlar:

Ürünlerin yaşam dönemi hipotezine (product life-cycle hypothesis) göre, yeni bir ürünün gelişmesi tamamlandıktan ve iç piyasa sınırına ulaşıldıktan sonra, bu piyasada daha fazla kâr olanakları kalmaz. Kâr artışını sürdürülebilmek için daha az girilmiş bulunan ve belki de rekabetin daha sınırlı olduğu yabancı piyasalarda üretim yapmak gerekli olabilir. Raymond Vernon tarafından savunulan bu hipotezden anlaşılacağı gibi dış yatırım, ulusal piyasada uzun süre yerleşmiş olmanın ve iyi iş yapmanın bir sonucudur. Bu görüş açısından, Amerikan firmalarının dış piyasalarda egemen olmaları da ürün devrelerinin ileri aşamalarında bulunmalarıyla ilgilidir.

Yabancı sermaye, teknoloji ve işletmecilik bilgisini de beraberinde getirir. Bu özelliği dolayısıyla yabancı sermaye yatırımları, ülkeler arası teknoloji transferi yollarından birisini oluşturur.

Çok uluslu şirket yabancı ülkede şube açınca bu şubenin ihracatta kendisiyle rekabete girmesine genellikle izin vermez. Bunun için ana ülkenin kendi piyasasına veya onun denetimi altındaki üçüncü ülkelere ihracatını yasaklar. Böylece ev sahibi ülkenin ihracat olanakları yapay biçimde daraltılmış olur.

Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının dünyada yaygınlaşması son 50-60 yıllık döneme ait bir gelişmedir. Yakın geçmişte dolaysız yabancı sermaye konusunda ortaya atılan ve test edilen birçok teori vardır. Fakat bunların her birisi yukarıda gözden geçirildiği gibi daha çok belirli bir faktör üzerinde durarak yabancı sermayeyi açıklamaya çalışmakta, o nedenle de dar bir alana yönelik kalmaktadır. Yabancı sermaye konusundaki bir teoriden en azından şu sorulara yanıt vermesi beklenir:

Buna göre yabancı sermaye konusunda geliştirilen çok sayıdaki teori genel bir yaklaşımdan hareket edilerek tekel üstünlüğü teorisi, oligopolcü tepki teorisi, içselleştirme teorisi ve OLI modeli olmak üzere dört başlık altında toplanabilir.

Tekel üstünlüğü teorisi 1960’larda Stephan Hymer tarafından ortaya atılmıştır. Bu teoriye göre, çok uluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünün nedeni, ona tekel gücü sağlayan etkenlerdir. Tekel üstünlüğü yaratan bu etkenler yabancı şirkete özgüdür, piyasadaki öteki işletmeler bunlardan yararlanamazlar. Dolayısıyla tekel üstünlüğü teoremi, yabancı sermaye yatırımlarını bu firmaların faaliyet gösterdikleri yabancı piyasalarda rekabetçi koşulların bulunmaması ile açıklar.

1980’lerden önce dünyadaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en büyük payı Latin Amerika ülkelerine giderdi. 1980 başlarında ortaya çıkan dış borç krizi dolayısıyla bölgedeki üretim artışının ciddi biçimde yavaşlaması üzerine bu durum değişti. Latin Amerika ülkelerinde büyük istikrarsızlıklar yaşanırken Doğu Asya ülkeleri hızlı biçimde büyümekte ve dünya ekonomisi ile bütünleşmekte idiler. Dolayısıyla o tarihlerden sonra Doğu Asya ülkeleri dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en çok tercih ettiği bölge durumuna gelmiştir. 1990’lardan sonra ise ekonomisi hızla gelişen Çin, yabancı sermayenin yeni gözdesi olmuştur. Bugün Çin, tüm az gelişmiş ülkeler içinde tek başına en fazla yabancı sermaye çeken ülke konumundadır.

Montaj sanayi, yap-işlet devret modeli ve zorunlu yeni yatırım özel dolaysız yabancı sermaye yatırımlarındandır.

Montaj (kurgu, takma sanayii) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı yöntemidir. Bu yöntemle dışarıdaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara malları, ev sahibi ülkede yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması ana merkezin dışında gerçekleştirilir. Otomobil sanayiinden örnek verecek olursak: Yabancı firma tarafından ana merkezden veya başka bir sanayileşmiş ülkeden getirtilen motor, şanzıman ve diferansiyel gibi parçaların, ucuz yerel işçiler kullanılarak yerli kaporta üzerine takılması (monte edilmesi) bir montaj faaliyetidir. Türkiye’de de montaj tipi üretime 1960’larda özellikle otomotiv endüstrisinde başlanmıştı.

Dolaysız yabancı sermayenin, yatırım yapılan (ev sahibi) ülke üzerinde doğurabileceği önemli bazı ekonomik ve siyasal sakıncalar vardır. Bunlar:

İhracat ile dolaysız dış yatırım arasında uzlaştırıcı formül de lisans (licencing) anlaşmalarıdır. Lisans, firmanın elindeki teknoloji veya üretim yönteminin yabancı bir işletmeye kiralanmasıdır. Yabancı şirket, lisans anlaşması sayesinde söz konusu malı kendisine verilen teknik özelliklere uygun biçimde üretir. Mallar satıldıkça da kazançların bir bölümü, lisans sözleşmesinde belirtildiği şekilde, kiralayan ana şirkete gönderilir. Lisans bedeli olarak ana şirkete yapılan ödemelere "royalty" denmektedir.

Günümüzde dolaysız sermaye yatırımları çok uluslu şirket adı verilen dev firmalar tarafından yapılır.

Dolaysız sermaye yatırımları çok uluslu şirket adı verilen dev firmalar tarafından yapılır. Bu şirketler ana merkezlerinin dışında kalan ülke­lerdeki şubeleri (veya bağlı şirketler) kanalıyla üretim faaliyetinde bulunurlar. Yabancı ül­kelerde üretim tesisi edinmenin de iki yolu olabilir. Birincisi, sıfırdan başlayarak tamamen yeni bir fabrika veya sermaye tesisi kurmaktır (“green-field investment”: yeşil alan yatı­rımları). İkincisi ise yabancı ülkede halen mevcut bir tesisi devralmak biçiminde olur ve şirket birleşmeleri (merger) veya şirket satın alımları (acquisition) biçiminde gerçekleşir. Şirket birleşmeleri, şirket evliliği olarak da adlandırılır; burada iki şirket (birisi yabancı) eşit koşullarda birleşerek tek şirket hâline gelmektedir. Şirket satın alımı durumunda ise bir şirketin yabancı ülkedeki başka bir şirkete ait hisse senetlerinin tamamını veya çoğun­luğunu satın alarak onu kendisine katması söz konusudur.

Çok uluslu işletmelerin yabancı bir ülkede ta­mamen yeni üretim tesisi kurmaları, yatırımın yapıldığı ülkenin (ev sahibi ülke) sermaye stokunu artırıcı etki doğurur. Oysa o ülkedeki mevcut bir şirketle birleşme veya onun satın alınması (merger and acquisition: M&A investments) sermaye stokunda bir artışa neden olmaz. Bu tür yabancı sermaye yatırımları için ancak yeni teknoloji ve yönetim bil­gileri getirme, çok uluslu işletmenin dış pazarlama kanallarından yararlanma gibi etkiler söz konusu olabilir.

Ev sahibi ülke hükümetleri de yabancı sermayenin ülke ekonomisine daha fazla katkı­da bulunmasını sağlamak amacıyla onun yerli şirketlerle ortaklık biçiminde kurulmasını arzu ederler. Bu şekilde bir yabancı şirketin ev sahibi ülkedeki bir yerli şirketle birlikte sahip oldukları şirketlere, ortak girişim (joint venture) veya yabancı sermayeli şirket gibi isimler verilir.