ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Yabancı ülkelerde üretim tesisi edinmenin de iki yolu olabilir. Birincisi, sıfırdan başlayarak tamamen yeni bir fabrika veya sermaye tesisi kurmaktır (“green-field investment”: yeşil alan yatırımları). İkincisi ise yabancı ülkede halen mevcut bir tesisi devralmak biçiminde olur ve şirket birleşmeleri (merger) veya şirket satın alımları (acquisition) biçiminde gerçekleşir.

Aktarılamayan bilgilerin (non transferable knowledge) varlığı: Firmalar üretimle ilgili sahip oldukları teknik bilgileri, patent veya lisans anlaşmaları biçiminde diğerlerine
satabilirler

Oligopolcü tepki teoremine göre, birkaç büyük firmanın egemen olduğu bir piyasada (oligopol piyasası) firmaların birisinin kâr, fiyat, satış, yatırım vs. gibi kritik konularda
aldıkları bir karara, diğerleri de benzer bir kararla tepkide bulunurlar. Buna göre, benzer malı ihraç eden iki firmadan birinin yabancı piyasada doğrudan yatırım yaparak orada bir
üretim üssü oluşturması, onun dış piyasayı ele geçirerek öbür firmanın ihracatının azalmasına yol açabilir. Çünkü bu firma, yabancı piyasada daha düşük maliyetle üretim yaparak, müşterilere yakın olduğu için onlara satış sonrası hizmetleri sağlayarak yeni bilgi, beceri elde ederek ve değişik mal ve hizmetler üreterek bir rekabet üstünlüğü sağlayabilir.

1980’lerden önce dünyadaki dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en büyük payı Latin Amerika ülkelerine giderdi. 1980 başlarında ortaya çıkan dış borç krizi dolayısıyla bölgedeki üretim artışının ciddi biçimde yavaşlaması üzerine bu durum değişti. Latin Amerika ülkelerinde büyük istikrarsızlıklar yaşanırken Doğu Asya ülkeleri hızlı biçimde büyümekte ve dünya ekonomisi ile bütünleşmekte idiler. Dolayısıyla o tarihlerden sonra Doğu Asya ülkeleri dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının en çok tercih ettiği bölge durumuna gelmiştir. 1990’lardan sonra ise ekonomisi hızla gelişen Çin, yabancı sermayenin yeni gözdesi olmuştur. Bugün Çin, tüm az gelişmiş ülkeler içinde tek başına en fazla yabancı sermaye çeken ülke konumundadır.

Montaj (kurgu, takma sanayii) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırımı yöntemidir. Şöyle ki dışarıdaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara malları, ev sahibi ülkede
yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması ana merkezin dışında gerçekleştirilir. Örneğin otomobil sanayiini ele alalım: Yabancı firma tarafından ana merkezden veya başka bir sanayileşmiş ülkeden getirtilen motor, şanzıman ve diferansiyel gibi parçaların, ucuz yerel işçiler kullanılarak yerli kaporta üzerine takılması (monte edilmesi) bir montaj faaliyetidir. Az gelişmiş ülkelerde bu tür üretim, özellikle ithal ikamesi politikalarının yoğun olarak uygulandığı 1960’lı yıllarda yaygındı

Yabancı sermaye yatırımlarının ev sahibi ülke (yatırımın yapıldığı ülke) bakımından belli başlı ekonomik yararlarını aşağıdaki gibi belirtebiliriz.

Ekonominin üretim kapasitesinin artması:

Üretim artışı ve istihdam yaratma

Döviz girişi sağlama

İç tekelleri kırma, rekabet ve dinamizm yaratma

Ölçek ekonomisi yaratma

Yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme

Dış ticaret kısıtlamalarının aşılması: Yabancı sermaye yatırımları, gümrük tarifeleri
ve ithalât yasakları gibi koruyucu duvarların aşılmasına olanak sağlamaktadır. Dış ticaret
kısıtlamaları, bazı koruyucu amaçları gerçekleştirmek üzere konulurlar. ise Olumsuz yönlerinden birisidir.

Çoğunlukla yabancı sermaye, sahip olduğu teknolojik üstünlük nedeniyle piyasa hacmi geniş ülkelere girer. Bu yatırımların önemli bir özelliği ölçek ekonomisi yaratmalarıdır. Yerli girişimler kapasitelerinin sınırlı oluşu nedeniyle bu derece önemli ölçek ekonomisi yaratma olanağına sahip olmayabilirler. Ölçek ekonomisi ise maliyetlerin ve fiyatların düşmesi, rekabetçiliğin ve tüketici refahının artması sonucunu doğurabilir.

Günümüzde dolaysız sermaye yatırımlarını çok uluslu şirket adı verilen dev firmalar tarafından yapılıyor.

Çok uluslu bir şirket; sınır ötesinde bir tesis kurarken veya mevcut tesisi kendine katarken; onun yüzde yüz oranında mülkiyetine sahip olmayı tercih eder. Bunun nedeni; bazı kritik kararları tek başına almasının sağlayacağı serbestlik veya işletmeye özgü bazı bilgi, beceri, uygulama veya tekniklerin yabancı ortağın eline geçmesinin arzu edilmemesiyle ilgili olabilir.

Tekel üstünlüğü teoremi; 1960’larda Stephan Hymer tarafından ortaya atılmıştır. Bu teoriye göre, çok uluslu şirketin yerel şirketler karşısındaki üstünlüğünün nedeni, ona tekel gücü sağlayan etkenlerdir. Tekel üstünlüğü yaratan bu etkenler yabancı şirkete özgüdür, piyasadaki öteki şirketler bunlardan yararlanamazlar. Dolayısıyla tekel üstünlüğü teoremi; yabancı sermaye yatırımlarını bu firmaların faaliyet gösterdikleri yabancı piyasalarda rekabetçi koşulların bulunmaması ile açıklanır. Dikey bütünleşme, yatay bütünleşme, aktarılmayan bilgiler, şirket unvanından yararlanma, ürünün yaşam dönemleri modeli vs. gibi etkenler tekel üstünlüğü yaratan etkenler arasında düşünülebilir.

Bugünkü anlamda dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının tarihçesi oldukça yeni sayılır. Dolaysız yabancı sermaye yatırımların dünyada yaygınlaşması 1950’li yılların sonlarına rastlar. Dolaysız yabancı sermaye yatırımları teorik olarak yeni nesil iktisatçılar ilgilenmişlerdir. Yabancı sermaye kapsayan teoriler dört başlık altında toplanabilir. Bunlar;

Montaj sanayi (kurgu, takma sanayi) özel bir dolaysız yabancı sermaye yatırım yönetimidir. Yurt dışındaki ana firmadan sağlanan temel nitelikteki ara mallar; ev sahibi ülkede yapılan bazı basit parçalarla birleştirilerek üretimin son aşaması, ana merkezin dışında gerçekleşir. Az gelişmiş ülkelerde montaj sanayi türü üretim, özellikle ithal ikamesi politikalarının yoğun olarak uygulandığı 1960’lı yıllarda yaygın olarak kullanılmaya başladı.

Yap-işlet-devlet modeli, bir ülkede temel alt yapı yatırımlarının yapılmasında, özel kesime açılmayı ve yabancı sermaye katkısını sağlamayı amaçlayan, dünyada ve Türkiye’de oldukça yeni sayılan bir modeldir.

1990’lardan sonra ekonomisi hızlı gelişen Çin, dolaysız yabancı sermaye yatırımlarının yeni gözde ülkesi olmuştur. Günümüzde Çin, tek başına en fazla dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını çeken ülke konumundadır.

Uluslararası sermaye akımlarının ilgili ülkelerde; üretim, refah, kaynak etkinliği, faktör gelirleri ve dolayısıyla da dünya refahı üzerinde doğurabileceği önemli etkiler vardır. Uluslararası sermaye akımları ilgili ülke ekonomisini dört farklı şekilde etkilemektedir. Bunlar;

Yabancı sermayenin; yatırımın yapılan ev sahibi ülke bakımından, belli başlı ekonomik yararları bulunmaktadır. Ekonomik yararları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

Ekonominin üretim kapasitesinin artması,

Üretim artışı ve istihdam yaratma,

Yeni teknoloji ve yönetim bilgisi getirme,

Döviz girişi sağlama,

İhracatı artırma,

İç tekelleri kırma, rekabet ve dinamizm yaratma,

Ölçek ekonomisi yaratma,

Devlet hazinesine vergi geliri sağlamasıdır.

Yabancı sermayenin, yatırım yapılan ev sahibi ülke üzerinde doğurabileceği önemli bazı ekonomik ve siyasal sakıncaları vardır. Ekonomik ve siyasal sakıncaları aşağıdaki gibi belirtebiliriz:

Ekonomi üzerinde yabancı denetimin artması,

Yerli şirketler karşısında haksız rekabet üstünlüğü ve yerel ekonomide tekel kurma,

Dış ticaret kısıtlamalarının aşılması,

Yerli yatırımları azaltıcı etki,

Döviz giderlerini artırıcı etki,

Kur dalgalanmalarına neden olma ve mali kriz ortamı oluşturma,

İhracatı kısıtlama,

Teknolojik bağımlılık,

Ekonomik bütünlüğün bozulması ve işsizlik artışı,

Şirket satın almaları biçiminde gelen yabancı yatırım sermayesi,

Transfer fiyatlandırması.

Dolaysız yatırımlar ağırlıklı olarak çok uluslu şirketler tarafından yapılır. Dolaysız yatırımlarda yurt dışında yeni yapılan veya satın alınan mevcut bir üretim tesisinin yönetimi, yabancı şirketin elinde veya denetimindedir. Dolaysız yabancı sermaye yatırımlarında ise yatırımcı, uzun vadeli hedeflere göre hareket eder. Mali krizlerle portfolyo fonlarının çıkışı arasında yakın bir ilişki vardır. Bu da yukarıda belirtildiği üzere, portfolyo yatırımlarının hareketliliğinden ileri gelmektedir. Ülkede oluşan koşullar yatırımcının beklentilerini karşılamaktan uzaklaşınca, öteki kısa vadeli yatırım fonları (sıcak para) ile birlikte portfolyo fonları da vakit kaybetmeden ülkeyi terk etmeye başlamaktadır. Dolaysız yabancı sermaye yatırımları maddi ve maddi olmayan kaynaklardan oluşur. Bunun içersinde döviz, makine ve donatım, teknoloji, iş becerisi ve yönetim bilgileri ile birlikte pazarlama kanalları da yer alır.

Tahviller ise bir tür ödünç fon elde etme araçlarıdır, ortaklık hakkı vermezler; tahvil sahibi ödünç verdiği fonlar karşılığı bir faiz geliri elde eder.

Bir firma açısından dışa açılma sürecinin ilk aşaması genellikle ihracatla başlar. Daha sonraki aşamada ise ihracat yerine doğrudan dış piyasada üretim yapılır.