ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Ekonomik büyüme ülkede üretimi, tüketimi ve dolayısıyla ikisi arasındaki farkı yansıtan dış ticareti de etkiler. Aslında büyüme ile dış ticaret arasındaki ilişkiler iki yönlüdür:
Büyüme dış ticareti, dış ticaret de büyümeyi etkiler. Böyle bir döngü de karşılaştırmalı statik bir yaklaşım uygulanarak, olayın farklı zaman aralıklarındaki görüntülenerek, bunların karşılaştırması yapılır ve böylece geçen zaman içindeki değişmelerin niteliği anlaşılmaya çalışılır.

Ülkenin faktör stokundaki artış, kıt olan faktörün daha hızlı büyümesi biçiminde de kendini gösterebilir. Model açısından düşünürsek söz konusu durumda, sermaye emeğe
göre daha hızlı artmakta dolayısıyla ülkenin genel sermaye/emek oranı yükselmektedir. Sermaye, ithal edilebilir mal olan makine üretiminde daha yoğun kullanıldığına göre, bu
durumda makine üretimi tekstil üretiminden daha fazla genişleyecektir. Hatta yukarıda yaptığımız analizlerin ışığı altında, eğer faktörlerin artışlarındaki sermaye/emek oranı
makine endüstrisinde kullanılan ilk sermaye/emek oranından daha yüksek ise diğer malın, yani tekstil üretiminin azalmasını bile bekleyebiliriz. Tüketimin ekonomideki genel büyüme oranı ile aynı hızda artması varsayımı altında, ülkenin ticaret hacmi daralır. Çünkü ithal edilebilir malların üretimi, ortalama büyüme hızından daha yüksek oranda artmaktadır. O halde genel bir sonuç olarak denebilir ki ithal edilebilir mal kesiminde yoğun kullanılan faktörün daha hızlı artışı dolayısıyla ortaya çıkan büyüme durumunda, ithal edilebilir malların üretimi, ihraç edilebilir malların üretimine göre daha yüksek oranda artar. Dolayısıyla dış ticaret hacminde de düşme eğilimi görülür. Bu tip büyümeye ticarete karşıt yönlü büyüme adı verilmektedir

Emek-tasarrufu sağlayan bir teknolojik ilerleme, sermayenin marjinal verimliliğini emeğin kinden daha fazla artırır ve sermayeye göre daha çok emek açığa çıkartır. Başka bir
deyişle bunlar emek birimi başına daha fazla sermaye (veya sermaye birimi başına daha az emek) kullanırlar. Sözü edilen yeniliklere aynı zamanda “sermaye kullanan” teknolojik gelişme denmesinin nedeni budur.

Ticareti artırıcı yönlü büyüme durumunda bazen öyle olabilir ki dış ticaret hadlerinde ortaya çıkan bozulmanın yol açtığı ulusal refah kaybı, büyümenin doğurduğu gelir artışı etkisini fazlasıyla giderir. Literatürde bu olaya yoksullaştıran büyüme denir. Yani uluslararası piyasaya büyüme nedeniyle daha fazla mal arz edildiğinde fiyatlar düşer, daha çok üretime rağmen gelir azalır. Bu yoksullaştıran büyümedir.

Zaman içinde sermaye emekten daha yüksek oranda arttığı için üretim olanakları eğrileri çelik ekseni yönünde göreceli olarak dışa doğru genişler. Ülkede sermaye
arzının göreceli artığı ile birlikte dış ticaretin yapısında da değişme olur ve önce buğday ihraç eden ülke sonunda çelik ihraç eden bir  ülke durumuna gelir. bu durum dış ticaret üçgenin tersine dönmesi anlamına gelmektedir.

Büyümenin neden olduğu gelir artışı karşısında gelir esnekliklerine (talepteki yüzde değişmenin gelirdeki yüzde değişmeye oranı) bağlı olarak talepteki artışlar farklı şekillerde kendini gösterir. Örneğin metaller, gıda ürünleri, tarımsal ham maddeler vb. için gelir talep esneklikleri genellikle 1’den küçük, imalat sanayi ürünleri için de 1’den büyük olmaktadır. Az gelişmiş ülkelerin ilkel tarım ürünleri ihraç edip, sanayi mamulleri ithal ettikleri düşünülürse, bu ülkelerde geleneksel ihraç ürünleri alanındaki büyümenin ticareti artırıcı yönlü tüketim etkisi doğuracağı anlaşılabilir. Bu da dış ticaret hadlerinin bozulmasına, böylece de ödemeler bilançosu güçlüklerine ve ekonomik refah kayıplarına yol açabilir.

Ülke, ticaret hadlerini etkileyebilen bir büyüklüğe sahip olduğuna göre, örneğin ithalat üzerine gümrük tarifeleri koyarak ticareti daraltır ve ithal fiyatlarındaki yükselmeyi engelleyebilir. Bunun gibi ihracattan da vergi alınarak dünya piyasalarında bu malların arzı daraltılır ve fiyatlarındaki düşüşün
önüne geçilebilir

Kalkınma ile faktör donatımı değiştikçe, karşılaştırmalı üstünlüklerin ne yönde etkileneceğini göstermesi bakımından oldukça ilginçtir. Sermaye stoku göreceli olarak hızlı arttıkça eskiden dışarıdan satın alınan birçok sanayi malı yurt dışına ihraç edilmeye başlanır. Örneğin; Türkiye, geçmişte tekstil, buzdolabı, çelik, makine, vs. gibi birçok sanayi malını dışarıdan ithal ederken zamanla bu malların yerli üretimi ülke ihtiyaçlarını karşılayacak düzeylere gelmiş (ithalat hacminin daralması), daha sonra da bunlar dışarıya ihraç edilmeye başlanmıştır.
Faktör donatımında değişme ve karşılaştırmalı üstünlükler Zaman içinde sermaye emekten daha yüksek oranda arttığı için üretim olanakları eğrileri çelik ekseni yönünde göreceli olarak dışa doğru genişler. Ülkede sermaye arzının göreceli artığı ile birlikte dış ticaretin yapısında da değişme olur ve önce buğday ihraç eden ülke sonunda çelik ihraç eden bir ülke durumuna gelir. 1990'lı yıllarda Türkiye'nin sermaye stoku artmış ve sanayi mallarında karşılaştırmalı üstünlük elde etmiştir. Bunun sonucu eskiden ithal ettiği malların artık ihracatçısı olmuştur.

Ticarete karşı yönlü büyüme durumunda ise ticaret hadleri ülkenin lehine değişir. Yani ülke hem üretim artışlarıyla hem de lehine değişen fiyat ilişkileri dolayısıyla
refahını yükseltir.

Emek-tasarrufu sağlayan bir teknolojik ilerleme, sermayenin marjinal verimliliğini emeğin kinden daha fazla artırır ve sermayeye göre daha çok emek açığa çıkartır. Yani üretimde daha fazla sermaye kullanılır.

Ekonomik büyümenin iki ana kaynağı vardır. Birincisi üretim faktörleri stokundaki artışlardır, ikincisi ise teknolojik gelişmedir. Bu iki ana kaynak; üretim faktörleri ve teknolojik gelişmeler ekonomik büyümeye neden olur. Ekonomik büyüme, bir ülkede toplam üretim hacminin (gayri safi yurt içi hâsıla-GSYİH) genişlemesi biçiminde tanımlanır.

İktisadi büyüme ile dış ticaret arasındaki ilişki iki yönlüdür. Ülkede ekonomik büyüme; üretimi, tüketimi ve dolayısıyla ikisi arasındaki farkı yansıtan dış ticareti de etkiler. Aslında ekonomik büyüme ile dış ticaret arasındaki ilişkiler iki yönlüdür: Büyüme dış ticareti, dış ticaret de büyümeyi etkiler.

Emek ve sermayenin aynı oranda (yansız) büyümesi durumunda; ekonominin genel sermaye/emek oranı, başlangıçtaki ile aynı kalır ve üretim olanakları eğrisi ilk şekline paralel biçimde dışa doğru genişler.

Faktör stoku zaman içinde değişir. Faktör stokundaki artışlar üretim olanakları eğrisini dışa doğru kaydırır.

İktisadi büyümenin diğer bir kaynağı da teknolojik gelişmedir. Yapılan çok sayıdaki uygulamalı çalışma, sanayileşmiş ülkelerde kişi başına reel gelir artışlarının büyük bölümünün teknolojik gelişmeden kaynaklandığını; sermaye birikiminin buna katkısının çok az olduğunu gösteriyor.

Geleneksel ekonomi analizlerinde teknolojik gelişme dışsal bir olay, yani ekonomik koşullarla ilişkili olmayan bir gelişme biçiminde varsayılarak ele alındı. 1980’li yıllardan itibaren ise içsel teknolojik gelişme modelleri geliştirilmiştir. Bu modellerde teknolojik gelişme ülkedeki ekonomik koşullara bir tepki olarak kabul edilir. Diğer bir değişle, teknolojik gelişmenin ortaya çıktığı sanayileşmiş ülkelerde; emek kıt ve pahalı, sermaye ise bol ve ucuz bir faktör olduğu için araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin hedefi; üretimde emek yerine sermaye ikamesine olanak verecek yeniliklerin icat edilmesidir. Bu görüşe “uyarılmış teknolojik gelişme tezi “ de denmektedir.

Teknolojik gelişme; yeni bir üretim yöntemi veya yeni bir mal icat edilmesi şeklinde kendini gösterir.  Başka bir deyişle; ya piyasada mevcut mallar daha etkin yöntemlerle üretilir ya da tümüyle farklı nitelikte yeni mallar ortaya çıkartılır.

Dünya ekonomisine ilişkin istatistikler; İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çoğu ülke için dış ticaretin gelire oranla daha yüksek hızla arttığını gösteriyor. Bu da ulusal ekonomilerdeki genel eğilimin dış ticareti artırıcı yönlü büyüme doğrultusunda olduğu ortaya koyar.

Hint asıllı iktisatçı Jagdish Bhagwati büyümenin net olarak refah düşüşüne yol açabileceği koşulları teorik olarak ortaya koymuş ve bu tür büyümeye “yoksullaştıran büyüme” adını vermiştir. Ülkenin büyümeden sonra ekonomik bakımdan daha yoksul bir duruma düşebileceğini göstermiştir.

Faktör arzındaki büyüme, artan faktörü göreceli ucuzlatarak onu yoğun biçimde kullanan endüstrilerde maliyet düşüşüne ve üretim gelişmesine yol açar. Bu ise karşılaştırmalı üstünlük yapısının o yönde değişmesi demektir. Faktör donatımı değiştikçe karşılaştırmalı üstünlüklerin de değişmesi gerekir.

Faktör donatımı ile karşılaştırmalı üstünlükler arasındaki ilişki tek yönlüdür. Bunun yönü de birinciden ikinciye doğrudur. Diğer bir deyişle faktör donatımı zaman içinde değiştikçe ona bağlı olarak karşılaştırmalı üstünlük yapısı da değişir. Dolayısıyla bugünkü faktör donatımına bakılarak yarınki karşılaştırmalı üstünlüklerin de aynı olacağı söylenemez.

O hâlde kalkınmakta olan ülkeler, uygun sanayileşme politikaları izleyerek ekonomik yapılarını ve uluslararası iş bölümündeki yerlerini değiştirebilirler. Nitekim uygulamada çoğu ülkede kalkınma çabalarının altında yatan temel amaç ekonomik yapıyı dinamik karşılaştırmalı üstünlüklere uygun biçimde değiştirmeye yöneliktir.

Faktör stokundaki artışlar üretim olanakları eğrisini dışa doğru kaydırır