ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

H-O Modelinde Faktör donatımı, üretim faktörlerinin fiziki miktarları ya da faktör stoku ile açıklanır. Bu yaklaşımda faktör donatımını belirlemek için ülkelerin sermaye stoku/ emek stoku oranlarını karşılaştırmak gerekir.

Bir malın üretim fonksiyonu bütün ülkelerde aynıdır. Yani bir mal bir ülkede sermaye veya emek yoğun yöntemlerle üretiliyorsa diğer ülkelerde de aynı yöntemlerle
üretilir. Bu özellik bir malın üretim teknolojisinin bütün ülkelerde aynı olması anlamına gelir.

Günümüz ekonomilerinde özellikle sanayi üretiminin temel özelliği homojen değil, farklılaştırılmış malların üretilmekte oluşudur. Uluslararası ticaretin de çok büyük bir bölümü
bu farklılaştırılmış nitelikteki malların alım satımını kapsar. Uluslararası ticarette mal farklılaştırması (product differentation) konusunda verilen klâsik bir örnek otomobildir. Dünyada çeşitli firmalar araba üretirler. Ama Amerika’nın ürettiği Chevrolet ile Japonların Toyota’sı, Almanların Mercedes’i, ya da ülkemizdeki Renault otomobilleri birbirlerinin aynısı değildir. Oysa Faktör Donatımı Teorisi’nde ya da genel olarak standart uluslararası ticaret teorisinde ticarete giren malların homojen (türdeş) oldukları kabul edilmiştir. Bu da aslında mal ve faktör piyasalarında tam rekabet varsayımında bulunmanın bir sonucudur. Homojenlik diğer yandan aynı malın bir ülke tarafından hem ihraç, hem ithal edilmesinin söz konusu olmayacağı anlamına gelir.

Faktör Donatımı Teorisinin temel tezi, bir ülke hangi üretim faktörüne zengin olarak sahipse üretimi o faktörü yoğun biçimde gerektiren mallarda karşılaştırmalı üstünlük elde eder, yani onları daha ucuza üretir ve o alanlarda uzmanlaşır.  Diyelim ki ülke, üretim faktörlerinden emeğe göreceli olarak daha bol biçimde sahiptir. Böyle bir ülkede normal olarak emek yoğun mallar daha ucuza üretilir. Bunun gibi, sermaye faktörüne zengin olarak sahip bulunan ülkelerin de sermaye-yoğun malları daha ucuza üretmeleri beklenir.

Firmanın bağlı olduğu endüstride üretim hacmi genişledikçe onun ortalama maliyetleri düşme gösteriyorsa üretimde dışsal ölçek ekonomileri (external scale economies) söz
konusudur. Bilgisayar endüstrisi ve yarı geçişken çip imalatı bunun örnekleridir. Endüstrinin gelişmesi nitelikli emeğin yetişmesine neden olarak, ya da girdilerin sağlanması için
sürekli ve etkin kaynakların ortaya çıkmasına ortam hazırlayarak o endüstrideki bireysel
firmaların ortalama maliyetlerinin düşmesine yol açabilir

Teorinin dayandığı varsayımlardan birisi olan, üretim fonksiyonları bütün ülkelerde aynıdır.Yani ülkelerdeki üretim teknolojilerinin aynı olduğunu ifade eder. Eğer ülkelerin teknolojileri aynı ise, doğal olarak üretim fonksiyonlarının da aynı olması gerekir.

Ticaret yapan ülkeler arasında homojen faktörler için tam bir ücret ve faiz oranları eşitliğinin bulunmadığı bilinen bir gerçektir. Bunun pek çok nedeni bulunabilir. Örneğin hükumetlerin dış ticaret üzerine koydukları kısıtlamalar, ülkelerin kullandıkları üretim teknolojilerinin birbirinin aynı olmaması, üretim faktörlerinin homojen olmaması, taşıma giderleri, sendikaların kısıtlayıcı etkileri, vs. gibi etkenler bunlar arasındadır. Bu koşullar altında uygulamada dış ticaretin uluslararası faktör fiyatlarındaki
farkları azaltma yönünde bir etkide bulunacağını savunmak daha gerçekçi olur. Görüldüğü gibi ülkelerin kullandığı para birimi faktör fiyatlarını engelleyen bir faktör olarak sayılmamaktadır.

Leontief, araştırmasında yalnız sermaye ve emek faktörlerini hesaba katmış, doğal kaynakları ise gözardı etmiştir. Oysa bazı mallar doğal kaynak yoğun nitelikte olup bunları ne emek, ne de sermaye yoğun diye nitelendirmek uygun düşer. Ayrıca doğal kaynak kullanan çoğu üretim süreci (örneğin petrol üretimi, madencilik ürünleri, tarımsal üretim, vs. gibi) aynı zamanda büyük ölçülerde fiziki sermaye gerektirir. Dolayısıyla Amerikan ithalatının ağırlıklı olarak doğal kaynaklara bağlı olması, Amerika’nın ithalata rakip endüstrilerindeki yüksek sermaye yoğunluğunun nedenini oluşturacaktır.

Almanya’da(A Ülkesi) sermayenin göreceli fiyatının Türkiye’den(B Ülkesi) daha düşük olması, bu ülkenin sermayeye, Türkiye’nin de (B Ülkesi) emeğe daha bol olarak sahip bulunması demektir. Eğer A Ülkesinin söz konusu faktör fiyatları oranı B’den daha büyük olsaydı, bu, B’nin sermayeye, diğer ülkenin de emeğe göreceli biçimde zengin olarak sahip olduğu anlamına gelecekti. Bu durumda A ülkesi Sermaye, B ülkesi emek zenginidir.

Malların üretiminde kullanılan sermaye/emek oranına faktör yoğunluğu adı verilir. Bu malarda kullanılan emek sermaye oranını ifade eder.

Heckscher-Ohlin Teorisi’nin dayandığı iki ana varsayım şunlardır: (a) Ülkeler faktör donatımları bakımından birbirinden farklıdırlar. (b) Mallar faktör yoğunlukları ya da nisbi fak­tör kullanım oranları bakımından da farklılık gösterirler.

Ekonomik yaklaşımda ise faktör donatımı faktör fiyatları ile tanımlanır

Faktör yoğunluğu malların üretiminde kullanılan göreceli sermaye/emek oranlarını ifade eder.

Heckscher-Ohlin modelinden birisi faktör fiyatları eşitliği teoremi, diğeri de Stolper-Sa­muelson gelir dağılımı teoremi olmak üzere, elde edilen iki önemli sonuç daha vardır.

Klasik Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’ne göre, yurt içi üretim maliyetleri farklı olduğu sürece, ülkeler kârlı dış ticaret yapabilirler ve yurt içi üretim maliyetlerindeki farklılıklar da uluslararası emek verimliliğindeki farkların bir sonucudur. Ancak bu analizlerle ulus­lararası ticaretin gerçek nedeni açıklanmış olmamaktadır. Çünkü burada, yurt içi üretim maliyetleri farklılıklarının emek verimliliğindeki farklardan kaynaklandığı belirtilirken uluslararası emek verimliliğinde farklılık doğuran etkenler üzerinde durulmamaktadır. Nitekim Smith, Ricardo ve Mill bu soruyla hemen hemen hiç ilgilenmemişlerdir.

Oysa yurt içi fiyat farklılığının nedenleri, tatmin edici bir biçimde açıklanmadıkça Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nin yeterli bir çözüme kavuşturulduğu söylenemez.

Karşılaştırmalı üstünlüklerin bu eksikliğini gidermek üzere Ricardo’dan yaklaşık bir asır sonra ortaya atılan bir açıklama, faktör donatımı teorisi’dir (factor endowment the­ory). İsveçli İktisatçı Eli Heckscher (1879-1952), 1919 yılında yayımlanan bir makalesine dayanan bu yeni yaklaşıma “faktör oranları teorisi” (factor proportions theory) adını vermişti.

Heckscher-Ohlin modeline göre serbest ticaret ve onu simgeleyen uluslararası uzmanlaşma, ülkelerin bol olarak sahip bulundukları faktörlerin fiyatını yük­seltip kıt faktörlerin bedelini düşürerek ülkeler arasında fiyatların eşitlenmesine neden olmaktadır.

Stolper-Samuelson gelir dağılımı teoremi: Faktör donatımı teorisinden çıkartılan bir hipotez. Buna göre serbest ticaret gelir dağılımını ülkenin zengin biçimde sahip bulunduğu faktör lehine ve arzı kıt olan faktör aleyhine değiştirir.

Teknoloji açığı hipotezi 1961’de Posner tarafından ortaya atıldı. Buna göre, sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü, yeni mal ve üretim süreçlerine dayalıdır. Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafın­dan geliştirilirler. Yenilikler, patent ve fikrî mülkiyet hakları yasaları ile korunur. Başka bir deyişle bir yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur. Başkalarının o buluşu izinsiz kullanması değinilen bu yasalarla önlenir.

İsveçli İktisatçı Brunstam Linder’in 1961’de geliştirdiği tercihlerde benzerlik hipotezi (si­milarity in preferences) homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır. Bu görüşe göre, sözü edilen malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır. Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de göreceli gelir düzeyleridir.

Ürün dönemleri hipotezi (product cycle model), teknoloji açığı hipotezinin genelleşti­rilmiş ve geliştirilmiş bir şeklidir. 1966’da Raymond Vernon tarafından ortaya atılmıştır. Hipotezde öne sürülen görüşe göre, bazı ülkeler halen varolan mallarda, bazıları da yeni mallar üretiminde uzmanlaşırlar. Ancak kritik önem taşıyan varsayım şu ki bir mal, yeni mal durumundan eski mal biçimindeki yaşam dönemlerine geçerken üretimin coğ­rafi yeri de değişir. Vernon’a göre, teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi ileri sanayileşmiş ülkelerde, özellikle de ABD’de oluşur. Bu durum, yüksek derecede eğitilmiş iş gücünün ve AR-GE’ye yapılan göreceli yüksek harcamaların bir sonucudur.