ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Merkantilist felsefeye göre, dış ticaret politikasının temel amacı, hazinenin altın stokunu artırmaktır. Bu nedenle de ödemeler bilançosunun fazla vermesi gerekir.  Merkantilistler altın ve değerli madenleri servetin kaynağı olarak görmüşlerdir. Bu nedenlede hazinelerindeki altın stoku aynı zamanda ekonomik ve siyasal güçün de temelini oluşturmaktadır.

A. Smith'e göre dünya serveti sabit değildir. Sabit olduğu görüşü Merkantilistlere aittir. Smith'e göre dış ticaret uzmanlaşma ve iş bölümü doğurarak dünya kaynaklarının verimliliğini artırır. Böylece dünya üretimi ve refahın yüklemesi sağlanır.

İngiltere'de iç fiyatlar, 1 birim kumaş: 1/3 birim buğdaydır. Yani buğday üretimi kumaşa göre 3 kat pahalıdır. Türkiye'de ise iç fiyatlar 1 birim kumaş 2 birim buğdaya eşittir. Yani, Türkiye'de kumaş fiyatı buğday fiyatının iki katıdır.  Göreceli olarak bu maliyet yapısında İngiltere kumaşın, Türkiye ise buğdayın göreceli açısından daha ucuz olduğu anlaşılıyor.

İngiltere kumaşta, Türkiye buğday da mutlak üstünlüğe sahiptir.

Dış ticarette tarafların sağlayacakları yararların ölçüsü, uluslararası fiyat oranı tarafından belirlenir. Bunun miktarı tabiki talep koşullarının bilinmesi ile mümkündür. Ancak, dış ticaret kazançları ihraç malının daha yüksek dış ticaret fiyatı ile iç üretim maliyeti arasındaki farka eşit olur. Bu ise ülkelerin birbirlerinin malına olan talebin şiddeti ile belirlenir.

Neo Klasik iktisatçılar, emek maliyeti yerine tüm üretim faktörlerini kapsayan fırsat maliyeti kavramını koyarak Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisinin eksikliğini gidermişlerdir. Fırsat maliyeti kavramı ilk kez 1930'larda Gottfried Haberler tarafından geliştirilmiştir.

Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisine göre uluslararası ticareti mutlak üstünlüklere dayandırılmasına gerek yoktur. Çünkü mutlak üstünlükler, karşılaştırmalı üstünlüklerin özel bir durumudur. Mutlak üstünlüklerin gerçekleştiği durumlarda karşılaştırmalı üstünlükte vardır. Ama karşılaştırmalı üstünlük elde edilen her durumda mutlak üstünlük bulunmaya bilir.  Bu nedenle uluslararası ticaretin temeli mutlak değil, karşılaştırmalı üstünlükler oluşturur.

Dış ticaret teorileri Adam Smith'in Mutlak Üstünlükler Teorisiyle başlamış ve yaklaşık 40 yıl sonra David Ricardo'nun Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisiyle devam etmiş ve Özellikle Karşılaştırmalı Üstünlüklerin yurt içi fiyat farklılığının nedenlerini tatmin edici bir şekilde açıklayamadığı için Eli Heckscher ve Bertil Ohlin tarafından geliştirilen Faktör Donatımı Teorisiyle devam etmiştir.

Sabit fırsat maliyetler, bir kesimde üretimi kısıp diğer kesime aktarılan kaynakların o kesimde üretime yaptığı katkıda bir değişmenin olmaması durumudur. Bunun nedeni ise, bir faktörün tüm birimlerinin aynı veya eş kalitede olması ve faktörlerin tüm malların üretiminde aynı sabit oranda kullanılması ile açıklanabilir. yani üretim faktörlerinin bir biri yerine tam ikame edilebilir olması gerekir ki, iki malın üretiminde sabit oranda kullanılmaları gerekir. Zaten üretimde sabit maliyetlerin ortaya çıkması için iki koşul gerekir, ilki üretim faktörlerinin bir birleri yerine tam ikamesi ve bütün faktörlerin homojen veya aynı kalitede olmasıdır.

Azalan maliyetler yada artan verimler olarak adlandırılan maliyet türünde dış ticarete açılınca ihraç malında tam uzmanlaşma sağlanır, bu şekilde üretim kaynakları bir alana yığılınca üretim maliyetleri sabit kalmaktan öte düşmektedir. Dolayısı ile ülke iç ve dış fiyatlar arasında giderek büyüyen olumlu farktan yararlanmaya daha istekli olurlar. Azalan maliyet ve artan verim koşullarının dış ticarette sağladığı bu olumlu durum içsel ve dışsal ölçek ekonomileri yaratmalarıdır ki, az gelişmiş ülkeler bu durumun (içsel ve dışsal ölçek ekonomilerinin doğması) tarımdan çok sanayide gerçekleşeceğini bildikleri için kalkınma için sanayileşmeyi zorunlu görürler.

Çoğalan maliyet koşulları altında dönüşüm (üretim imkanları) eğrisi orijine göre içbükey şeklindedir. Bunun nedeni kaynakların her malda aynı derecede etkin olmaması nedeniyle belirli bir malda uzmanlaşmaya gidilirken azalan verimler yasasınınoluşması kaçınılmazdır.

Uluslararası Ticaret Teorisi’nin başlıca amacı da ülkeler arasındaki mal ve hizmet alım satımlarının nedenlerini açıklamaktır. Başka bir deyişle bu alanda yürütülen bilimsel çalışmalar asıl olarak söz konusu amaç doğrultusunda teoriler geliştirme çabasına yöneliktir.

Adam Smith serbest ticaret ve uluslararası uzmanlaşmanın yararlarını Mutlak Üstünlük Teorisi (Theory of Absolute Advantages) ile açıklar. Buna göre, bir ülke karşı ülkeye göre hangi malları daha düşük maliyetle üretiyorsa, o malların üretiminde uzmanlaşmalı ve bunları ihraç ederek pahalıya üretebildiklerini dış ülkeden ithal etmelidir. Burada maliyet kavramının yalnızca homojen bir faktör olan emeği içerdiğini tekrar hatırlatalım.

Mutlak Üstünlük Teorisi’nin, uluslararası ticaretin nedenini bilimsel olarak açıklamada önemli bir ilerleme olduğuna kuşku yoktur. Ancak bir ülke bütün mallarda diğerinden üstünse o takdirde bu ülkeler anasında ticaret yapılmaması gerekir. Bu da çok gerçek dışı değildir. Örneğin gelişmiş bir ülke bütün malları az gelişmiş bir ülkeden daha ucuza üretmekte olabilir. Bu durumda gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında ticaret yapılmaması gerekirdi.

Adam Smith’ten yaklaşık kırk yıl sonra David Ricardo, Mutlak Üstünlük Teorisi’ne ilişkin analizleri geliştirerek Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi’ni (Theory of Comparative Advan-tages) ortaya attı.

Ricardo’nun yaptığı katkılara göre uluslararası ticaret için üzerinde durulması gereken ülkenin bazı malları diğer ülkeden daha ucuza üretmiş olması, yani bu mallarda mutlak üstünlük sahibi olması değildir. Tersine, önemli olan üretimdeki üstünlüklerin derecesidir. Bir ülke, diğerine göre hangi malların üretiminde göreceli bir üstünlük sahibi ise o mallarda uzmanlaşmalıdır. Başka bir deyişle Ricardo’ya göre uluslararası ticaretin temelini mutlak değil, karşılaştırmalı üstünlükler oluşturur.

Ricardo ülkeler arasında iş gücü verimindeki farklılığın nedenlerini açıklamış değildir. Ricardo modeli emek-değer teorisine dayanır. Ricardo’ya göre, iş gücü ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında ise tam hareketsizdir. Ricardo teorisi bir arz teorisidir. Ricardo modeli sabit maliyetlere ve tam uzmanlaşmaya dayanır. Ricardo modeli statik bir modeldir. Ricardo üretim aşamalarına göre uzmanlaşmaya yer vermemiştir.

Bir malın fırsat maliyeti, o malın üretimini bir birim artırmak için gereken tüm kaynakları serbest bırakmak üzere, başka bir malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktara eşittir. Buradan görüleceği gibi fırsat maliyeti teorisinde kaynakların tam çalışma düzeyinde kullanıldığı varsayılır. Çünkü ancak bu durumda, bir malın üretimini artırmak için gerekli kaynakları sağlamak üzere başka malların üretimini kısmak gerekir. Diğer bir deyişle öteki endüstrilerde üretimin kısılması ile serbest bırakılan kaynaklar üretimi artırılmak istenen endüstride kullanılabilir.

Bir malın fırsat maliyeti, o malın üretimini bir birim artırmak için gereken tüm kaynakları serbest bırakmak üzere, başka bir malın üretiminden vazgeçilmesi gereken miktara eşittir. Buradan görüleceği gibi fırsat maliyeti teorisinde kaynakların tam çalışma düzeyinde kullanıldığı varsayılır. Çünkü ancak bu durumda, bir malın üretimini artırmak için gerekli kaynakları sağlamak üzere başka malların üretimini kısmak gerekir. Diğer bir deyişle öteki endüstrilerde üretimin kısılması ile serbest bırakılan kaynaklar üretimi artırılmak istenen endüstride kullanılabilir.

Sabit maliyet (verim) koşulları altında üretim olanakları eğrisi düz bir doğru şeklinde olur.

Daha önce açıklandığı gibi Adam Smith’den önce ekonomik hayatta geçerli düşünce akımı Merkantilizm’e dayanıyordu. Smith “Ulusların Zenginliği” adlı eserinde serbest ticaretin yararlarını göstererek Merkantilistler’in dış ticareti sınırlandırma konusundaki görüşlerini çürüttü. Böylece de uluslararası ticareti ilk kez bilimsel biçimde açıklamayı basardı. Smith’e göre, toplam dünya serveti sabit değildir. Dış ticaret, uluslararası uzmanlaşma ve iş bölümü doğurarak dünya kaynaklarının verimliliğini artırır, böylece dünya üretimi ve refahının yükselmesine yol açar. Bu görüş açısından karşılıklı ticaret yapan iki ülke uzmanlaşma ve serbest uluslararası değişim sonucunda daha yüksek üretim ve tüketim düzeylerine ulaşarak yaşam standartlarını birlikte artırırlar. Dolayısıyla Smith’e göre, Merkantilizmin uluslararası ticarette bir taraf kazanırken diğer tarafın kaybetmesi şeklindeki görüşü yanlıştır. Çünkü uluslararası ticaretten her iki taraf da kazançlı çıkar.