ULUSLARARASI İKTİSAT TEORİSİ

Uluslararası Ticaret Teorisi’nin yanıtlamak zorunda olduğu üç ana soru şunlardan oluşmaktadır:
• Ülkeler neden dış ticaret yaparlar, yani dış ticaretin kapalı ekonomiye göre ülkelere  sağladığı yararlar nelerdir?
• Bir ülke dış ticaretinin bileşimi nasıl açıklanabilir; başka bir deyişle bir ülkenin  hangi malları ihraç, hangilerini ithal edeceği neye göre belirlenir?
• Dış ticarette göreceli fiyatlar ya da dış ticaret hadleri nasıl oluşmaktadır?

Uluslararası ticaretin ilk kez bilimsel bir yöntemle incelenmesi Adam Smith’in 1776’da yayımlanan ünlü eseri “Ulusların Zenginliği” ile başlar. Bu çalışma aynı zamanda Klasik İktisat Ekolü’nün de temeli olarak kabul edilir.

Merkantilist felsefeye göre, dış ticaret politikasının temel amacı, hazinenin altın stokunu artırmaktır. Bunun için de ödemeler dengesinde fazlalıklar oluşturmak gerekir. Merkantilistler altın ve değerli madenleri servetin kaynağı olarak görmüşlerdir. Onlara göre, hazinenin altın stoku aynı zamanda ekonomik ve siyasal gücün de temelini oluşturur. O dönemler uzun süren savaşların doğurduğu büyük finansman ihtiyacı, bu düşüncelerin benimsenmesinde etkili olmuştur.

Smith ve Ricardo’yu da kapsayacak biçimde Klasik Ekol’e bağlı iktisatçıların değer konusundaki görüşleri emek-değer teorisi (labor theory of value) olarak bilinir. Bu yaklaşıma göre, bir malın maliyeti (ve talep koşullarının bulunmaması durumunda o malın fiyatı) onun üretimi için harcanan emek miktarı ile ölçülür. Diğer yandan da emek, homojen (türdeş) bir üretim faktörü olarak kabul edilmiştir.

Adam Smith’ten yaklaşık kırk yıl sonra David Ricardo, Mutlak Üstünlük Teorisi’ne ilişkin  analizleri geliştirerek Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi’ni (Theory of Comparative Advantages) ortaya attı. Teori o derece güçlü bir mantıksal yapıya sahiptir ki karşılaştırmalı üstünlüklerin bugün de uluslararası ticaretin temelini oluşturduğu kabul edilir.

Ricardo modelinde uluslararası ticaretin nedeni iş gücünün uluslararası verim farkları ile açıklanır.

Ricardo modelindeki bazı önemli aksaklıklar
şunlardır:

Örneğin, Türkiye’de çeliğin fiyatının 10 birim buğdaya eşit olması demek, 1 birim çelik üretmek için buğday üretiminde kullanılan kaynakların 10 katının gerekmesi demektir. Böylece ülkeler arasında maliyetleri veya onun tersi olan verimliliği karşılaştırmalı olarak göstermek için ortak bir ölçü elde etmiş oluruz. Bu karşılaştırma sonucuna göre de ülkelerin karşılaştırmalı üstünlük yapıları kolayca belirlenebilir. Yukarıdaki örnekte ülkelerin üretim maliyetlerinin (fırsat maliyetleri) birbirinden farklı olduğu görülüyor: Amerika’da çelik, Türkiye’de ise buğday göreceli olarak ucuz mallardır. Demek oluyor ki Türkiye buğdayda, Amerika ise çelikte karşılaştırmalı üstünlüğe sahiptir, o nedenle de bu mallarda uzmanlaşmaya gitmelidirler.

Çoğalan maliyetler durumunda kaynakların her malda aynı derecede etkin olmaması nedeniyle bir alanda uzmanlaşmaya gidilirken belirli noktadan sonra “azalan verimler kanunu”nun işleyişi kaçınılmaz olur. Çoğalan maliyetler özellikle tarım kesiminde etkilidir. Kaynakları sanayi kesiminden çekip tarıma yatırdıkça, üretimdeki artış bir süre sonra giderek çoğalan maliyetlerle gerçekleştirilebilir. Çünkü öteki faktörler toprak kadar tarımsal üretime elverişli değildir. Çoğalan maliyet koşulları altında
üretim olanakları eğrisinin şekli dışbükey değil, içbükeydir.

Azalan maliyet koşulları uluslararası ticarette önemli bir olaydır. İçsel ve dışsal ölçek ekonomileri sanayide tarımdan daha yaygındır. Bu da üretim artışı ile birlikte maliyetleri düşürücü etki yapar. Nitekim, az gelişmiş ülkelerin kalkınma için sanayileşmeyi zorunlu görmelerindeki temel nedenlerden birisi bununla ilgilidir. Azalan fırsat maliyetleri durumunda dönüşüm eğrisinin şekli dışbükeydir.

Uluslararası Ticaret Teorisi’nin yanıtlamak zorunda olduğu üç ana soru şunlardan oluşmaktadır:

Smith’e göre, toplam dünya serveti sabit değildir. Dış ticaret, uluslararası uzmanlaşma ve iş bölümü doğurarak dünya kaynaklarının verimliliğini artırır, böylece dünya üretimi ve refahının yükselmesine yol açar.

Emek değer teorisine göre, üretimde göreceli olarak fazla emek kullanılmışsa malın maliyeti (fiyatı) yüksek, az miktarda emek kullanılmışsa düşük olur.

Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi’ne göre ülkeler arasında karlı dış ticaret için zorunlu koşul,  yurtiçi fiyatların birbirinden farklı olmasıdır.

Fırsat maliyeti, bir malın üretimi için üretiminden vazgeçilmesi gereken başka malların piyasa fiyatları ile değerini ifade eder.

İçbükey dönüşüm eğrisi: Çoğalan maliyet koşulları altında üretim olanakları eğrisinin şekli.

Dışbükey dönüşüm eğrisi: Azalan maliyet koşulları altında üretim olanakları eğrisinin şekli.

Düz doğru şeklinde dönüşüm eğrisi: Sabit maliyet koşulları altında üretim olanakları eğrisinin şekli.

Sınırlı kaynak stoku ve veri teknoloji koşulları altında ülkenin iki maldan üretebileceği çeşitli mal bileşimlerini gösteren eğriye üretim olanakları eğrisi denir.

Dışsal ekonomiler bir işletmenin sırf kendi üretim hacminden değil, aynı zamanda onun bağlı olduğu endüstrinin bir bütün olarak genişlemesinden dolayı da ortaya çıkan etkilerdir. Örneğin yeni kurulan bir endüstri dalı geliştikçe ihtiyaç duyulan ham madde, ara malları, nitelikli insan gücü gibi faktörler daha kolay ve daha ucuz bir şekilde sağlanabilir ve bütün firmalar bundan yararlanırlar.

Faktörlerin tam hareketsizliği: Ricardo modelinde üretim faktörlerinin ülke içinde tam hareketli, ülkeler arasında ise tam hareketsiz olduğu varsayılır.

Fırsat maliyeti kavramı kavramı ilk kez 1930’larda Gottfried Haberler tarafından geliştirilmiştir.