ULUSLARARASI HİZMETLER TİCARETİ

Hizmet sektörleri ile ilgili bir sınıflandırma Dünya Ticaret Örgütü (WTO) tarafından yapılmıştır. Bu sınıflandırmada hizmetler özetle şu gibi faaliyetleri kapsamaktadır:

• Ekonomik hizmetler: Mesleki hizmetler (avukatlık, doktorluk, mühendislik, vb.), bilgisayar hizmetleri, araştırma ve geliştirme, emlâk, kiralama, pazarlama, kalite kontrolü, reklâmcılık, vs.
• İletişim hizmetleri (posta, kurye, telekomünikasyon, teleks, telgraf, film, video, vs.),
• İnşaat ve inşaatla ilgili mühendislik işleri (yapma, kurma, restorasyon gibi müteahhitlik ve danışmanlık faaliyetleri, vs.),
• Dağıtım hizmetleri (toptan ve perakende ticaret, komisyonculuk, vs.),
• Eğitim hizmetleri (ilk, orta ve yükseköğretim, üniversite sonrası eğitim, vs.),
• Çevre koruma hizmetleri (kirli su arıtma, çevre temizliği hizmetleri, vs.),
• Mali hizmetler (sigortacılık, bankacılık, finansal leasing, ödeme ve para transferleri, tahvil, hisse senedi satışı, döviz işlemleri, vs.),
• Sağlık ve sağlıkla ilgili sosyal hizmetler (hastane hizmetleri, tedavi merkezleri ve benzerleri),
• Turizm ve gezi hizmetleri (otel, lokanta hizmetleri, seyahat acenteleri ve tur operatörleri, vs.),
• Eğlence, kültür ve spor amaçlı hizmetler (dinlenme, spor, av, haber ajansları, kütüphane ve müze hizmetleri, vs.),
• Taşıma hizmetleri (deniz, hava, kara ve nehir yoluyla yük ve yolcu taşımacılığı, boru hattı hizmetleri, kargo hizmetleri, vs.).

Hizmetler, teknoloji içeriklerine göre bilgiye dayalı olanlar ve geleneksel hizmetler diye ikiye ayrılır. Birinci grupta ancak belirli bir eğitim sürecinden geçildikten sonra sağlanabilen hizmetler yer alır. Başka bir deyişle, bu hizmetleri yürütenler göreceli olarak yüksek bir beşeri sermayeye sahiptirler. Örneğin yukarıdaki sınıflandırmaya göre avukatlık, muhasebecilik, program yazılımcılığı, pazarlama gibi ekonomik hizmetler, telekomünikasyon hizmetleri, mühendislik ve danışmanlık hizmetleri, eğitim, vs. gibi. İkinci gruptaki hizmetler ise daha basit yöntemler içeren geleneksel faaliyetleri (ticaret, turizm, taşımacılık, sosyal hizmetler gibi) kapsamaktadır.

Hizmetlerin uluslararası nitelik kazanmasındaki itici güçlerin başında İnternet ve uluslararası bilgisayar ağlarının yaygınlaşması ve bu kanallardan uzak mesafeli hizmet ticareti yapılabilmesi gelir. İnternet bugün sınırsız bilgi alışverişi sağlayan bir kaynak durumuna gelmiştir. İnternet hizmetlerinin yaygınlaşması, ayrıca elektronik ticaret (electronic trade) işlemlerini hızla geliştirmiştir. Sanal ticaret (visual trade) de denen bu yeni yöntem, web sitelerinin taranarak malın ekrandan görülüp seçilmesine, fiziki sevk dışındaki tüm işlemlerin bilgisayar üzerinden yapılmasına dayanır. Bu tür ticaret ayrıca ulusal sınır da tanımaz. Sağladığı kolaylıklar ve maliyet avantajları dolayısıyla elektronik ticaret büyük olasılıkla yaşadığımız asrın temel ticaret yöntemi olacaktır.

Uruguay Görüşmeleri’nde uluslararası hizmet ticaretinin çok yanlı olarak serbestleştirilmesini sağlamak üzere Uluslararası Hizmet Ticareti Genel Anlaşması (General Agreement on Trade in Services: GATS) imzalanmış ve hizmetler de mal ticareti gibi Dünya Ticaret Örgütü (WTO)’nün kapsamına alınmıştır.

Hizmetler ticaretini serbestleştirme konusuna en büyük ilgi duyan ülke ABD idi. Bunun nedenleri arasında ise çok uluslu Amerikan şirketlerinin bu yönde baskıda bulunmaları, hizmetlerin Amerikan ihracatı içindeki artan payı, koruyuculuğu savunan çıkar gruplarının siyasal gücünü kırma, serbest ticarete destek verme, vs. gibi faktörlerin etkisi olabilir.

GATS’ta dünya hizmet ticaretinin serbestleştirilmesine yönelik olarak üye ülkelerin uymaları gereken bazı yükümlülüklere yer verilir. Bunların başlıcaları, en çok kayırılmış ülke kuralı, piyasaya giriş ve ulusal ayırımcılık yükümlülükleri ile taahhüt listeleridir.

Bu kurala göre, bir ülke, başka üye ülkeye ait bir hizmet firmasına uyguladığı ticaret serbestisini, kayıtsız biçimde tüm öteki üye ülkelerin firmalarına da sağlamak zorundadır.

Ulusal ayırımcılık yükümlülüğü üye ülkenin, bir başka üye ülke firmasına, anlaşmaya taraf olmayan ülkelerin firmalarına tanıdığından daha kötü koşullar uygulamayacağı taahhüdünü ifade eder.

Bu listeler, serbestleştirme sürecinde, hâlen her üye ülkenin yurt içi hizmet kesimlerine yabancı firmaların girişini kısıtlamak amacıyla uyguladığı engelleri ne ölçüde indireceğini veya tamamen kaldıracağını gösterir. Dolayısıyla taahhüt listelerinde yer alan hizmet endüstrilerinin sayısı ve kabullendikleri kısıtlamalar bir anlamda serbestleştirmenin de ölçüsünü ifade eder.

İki özelliği dolayısıyla hizmetler uluslararası rekabetin ve verimlilik artışlarının dışında kalmışlardır. Birincisi, hizmetlerin dokunulamaz ve hemen kullanılacak nitelikte olması, üretici ile tüketici arasında yakın bir ilişki gerektirmesidir. Bu ise bize, yabancı üreticiler tarafından hizmetin sağlanması için neden çoğu kez sınır ötesi ticaret yerine dolaysız yatırım yapmanın zorunlu olduğunu açıklar. İkincisi de ulusal yasalarla yabancı işletmelerin hizmet üretiminde bulunmalarının yasaklanması veya sıkı denetim altına alınmasıdır. Bununla birlikte, 1980 ortalarından beri hizmet kesimlerini dış yatırıma açma yolunda yapılan politika reformları, gelişmiş ve az gelişmiş ülkelerde bu sektöre yapılan DYS yatırımlarının bütün diğer sektörlerdekilerden daha hızlı bir biçimde artmasına neden olmuştur.

DYS yatırımlarıyla hizmet ticareti arasında da doğru yönlü bir ilişki olduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, DYS yatırımları arttıkça uzun mesafeli hizmetlerde (haberleşme ve bilgi hizmetleri, teknik danışmanlık, vs. gibi) ve hizmet üreticisi faktörlerin şirket içi hareketliliğinde önemli artışlar olmuştur.

Hizmet endüstrilerinin artan ölçülerde bilgi teknolojisine dayanması, bunların ise daha çok fiziki ve beşeri sermaye gerektirmesi dolayısıyla yüksek gelirli ülkeler, özellikle ticari hizmetler ihracında uzmanlaşmışlardır. Ticari hizmetler bu ülkelerin toplam ihracatında büyük bir yer tutar. Aynı özellik taşımacılık, mali, teknik ve iletişim hizmetleri gibi özel nitelikteki hizmet alanları için de geçerlidir.

Uluslararası hizmet ticaretiyle ilgili yeterli sayıda çalışma yapılmamasının nedeni, Klasik iktisatçıların hizmet faaliyetlerini verimsiz olarak kabul etmeleridir.

Turizm gelirlerini artırabilmenin ilk koşulu gerekli alt yapının tamamlanmış olmasının yanı sıra ülkede ekonomik ve siyasal istikrarın sağlanmış olmasıdır.

Dünyada en büyük turizm harcaması yapan ülke bir buçuk milyara yaklaşan nüfusu ile Çin’dir.

Türkiye’de döviz geliri sağlayan hizmet kalemleri arasında dış turizm, yatırım gelirleri, müteahhitlik, navlun ve sigortacılık ilk sıralarda yer almaktadır.

Türkiye’nin turizm gelirlerinde ve turist sayısında görülen artışlar oldukça dikkat çekicidir. 1990 sonrası dönemde Türkiye turizm alanında adeta bir patlama yaşamıştır. Gerek gelen turist sayısında, gerekse turizm gelirlerinde önemli artışlar yaşanmış ve ülkemiz dünya turizm piyasasında adeta söz sahibi bir konuma gelmiştir. Bu gelişmeler, turizm alt yapısında sağlanan ilerlemelerin, uygulamaya konulan dışa açık ekonomi politikalarının, dış tanıtım faaliyetlerinin ve turizm sektörüne sağlanan desteklerin bir sonucudur. Türkiye’nin turizm gelirlerinin yanında küçümsenmeyecek ölçüde dış turizm gideri vardır. Ekonominin dışa açılması ve kambiyo rejimi üzerindeki kısıtlamaların kaldırılmasıyla Türkler daha fazla yurt dışına seyahat etmeye başlamışlardır. Kişi başına gelirde sağlanan artışlar da bu eğilimi hızlandırmıştır. Eskiden turizm giderlerinin büyük çoğunluğu hac ziyaretinden kaynaklanırdı. Bugün buna giderek artan ölçülerde özel yurt dışı geziler de eklenmiştir. Son yıllarda yurt dışı turizm giderlerimiz beş milyar doların üzerine çıkmıştır.

Turizmi geliştirmek için alınması gereken önlemler arasında, alt yapı ve çevre kirliliği sorunlarının çözümü, kış sporları, kongre ve kültür turizmi gibi alanlara ağırlık verilerek turizmin çeşitlenmesi, vs. de sayılabilir.

Türkiye’nin müteahhitlik alanında dışa açılması 1973 Dünya Enerji Krizi ile başlamıştır. O tarihlerde hızla artan petrol gelirleri Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Libya gibi Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinin petrol gelirlerini önemli ölçülerde artırmıştı. Artan petrol gelirleri (petro-dollars) ise özellikle bu ülkelerin imar faaliyetlerinde kullanıldı. Bunu yapacak yeterli düzeyde yerli firma bulunmaması dolayısıyla Türk inşaat firmaları yoğun olarak bölgeye girmeye başladılar. Bu aynı zamanda petrol fiyatlarındaki şiddetli yükseliş dolayısıyla durgunluk yaşayan Türk ekonomisinde işsiz kalan inşaat firmalarına istihdam kapısı açılması demek oluyordu. Böylece Türk firmaları bu ülkelerde yol, hastane, konut, otel ve öteki alt yapı alanlarında önemli hacimlere ulaşan inşaat projeleri üslenmeye başladılar. Müteahhitlerimiz bu inşaatlarda kullandıkları cam, demir, çimento, boya, vs. gibi malzemeyi ve çalıştırdıkları işçileri de Türkiye’den getirtiyor, bu yoldan da ekonomimize katkıda bulunuyorlardı.

1972’den sonraki dönemde Türk müteahhitlik firmalarının yurt dışında üstlendikleri projelerin toplam proje yaklaşık 285 milyar dolar olup en fazla proje alınan ülke yüzde 17.4 pay ile Rusya Federasyonu’dur. Rusya’yı yüzde 14.4 ile Türkmenistan ve yüzde 10.1 ile Libya ve diğerleri izlemektedir.